ŚREDNIOWIECZE epoka w historii Europy trwająca od V do XV wieku (476–1492 r.). Co warto o niej wiedzieć? Średniowiecze powstało na gruzach cesarstwa rzymskiego i trwało ponad 1000 lat, czyli niemal tyle samo, co wszystkie późniejsze epoki razem wzięte. Nazwa „średniowiecze” w języku łacińskim brzmi media aeva, czyli wieki średnie. „Średnie” oznacza tutaj: w środku, pomiędzy, a w tym przypadku – pomiędzy starożytnością a odrodzeniem antyku. Nazwa ta została epoce nadana przez uczonych i artystów renesansu.
W świecie historycznym pełnym zmian i przekształceń, wiele okresów kończy się pewnym symbolizmem. Jednym z tych momentów był upadek średniowiecza, który dał początek nowej epoce. Czas, pełen wojen, zarazy i niewiedzy ustąpił miejsca oświeceniu, humanizmowi i rozwojowi naukowemu. W tym artykule przyjrzymy się czy naprawdę średniowiecze było tak złe, jak twierdzą niektórzy. Dowiemy się, jakie wydarzenia i czynniki przyczyniły się do rozwoju średniowiecznych struktur społecznych i światopoglądu oraz jak zmiany te wpłynęły na całą Europę. Zapomniane i pozbawione uznania, średniowiecze odzyskuje teraz swoją pozycję w naszej świadomości historycznej. Zrozumienie tej fazy jest kluczem do lepszego rozumienia współczesności i kontekstu, w którym się rozwijamy. Przygotuj się na odkrywanie zakamarków przeszłości i poznaj tajemnice średniowiecza.
RAMY CZASOWE ŚREDNIOWIECZA – od 476 r. do 1492 r.
Trudno ustalić jedną konkretną datę początku i zakończenia średniowiecza, co jest przedmiotem dyskusji badaczy do dziś. Zacznijmy jednak od podstaw. Za początek średniowiecza najczęściej uznaje się rok 476 n.e., kiedy to upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego zapoczątkował tę epokę. Co zakończyło średniowiecze? Spośród kilku propozycji daty końcowej najczęściej wymienia się trzy:
– 1492 rok, czyli odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba,
– 1453 rok, w którym Turcy zdobyli stolicę Bizancjum – Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł)
– lub 1517 rok, będący początkiem reformacji
Jeśli chodzi o procesy prowadzące do zakończenia średniowiecza, to miały one miejsce stopniowo i w różnym czasie, co utrudnia wybór jednej, precyzyjnej daty. Nigdy nie doszło do zmiany, która z dnia na dzień przekształciłaby średniowiecze w renesans. Prawda jest taka, że przy każdym z tych wydarzeń można znaleźć argumenty zarówno za, jak i przeciw, co sprawia, że każda z tych dat może być uznawana za granicę końcową epoki.
Średniowiecze w Polsce rozpoczęło się dopiero w X wieku, a dokładnie w 966 roku, który historycy przyjęli za datę chrztu Mieszka I. Czy wydarzyło się to naprawdę w tym roku, to już kwestia dyskusyjna.
PODZIAŁ ŚREDNIOWIECZA
– wczesne średniowiecze, czyli początek średniowiecza (V–X w.),
– pełne lub dojrzałe średniowiecze (XII i XIII w.),
– późne średniowiecze, czyli koniec średniowiecza (XIV–XV w.).
DLACZEGO ŚREDNIOWIECZE TO WIEKI CIEMNE I KTO STWORZYŁ ŚREDNIOWIECZE?
Grunt w tym, że średniowiecze wcale nie było „wiekami ciemnymi”. Nikt tej epoki nie wymyślił; to renesansowi uczeni nadali jej negatywną nazwę. Uczeni epoki renesansu, dążąc do oceny negatywnej czasów następujących po antyku, a przed jego odrodzeniem, przyczynili się do powstania tego określenia. Włoski poeta i uczony Francesco Petrarka, jeden z prekursorów renesansu, jako pierwszy użył sformułowania „mroki średniowiecza”. Był przekonany, że w media aeva (średniowieczu) nie znano wielkich dokonań Greków i Rzymian, dlatego uważał tę epokę za ciemną. Następcy Petrarki zmienili nieco sens tego określenia, wskazując na rzekome zacofanie ludzi żyjących w średniowieczu.
CO ŚREDNIOWIECZE POZOSTAWIŁO WSPÓŁCZESNEMU CZŁOWIEKOWI?
Dzisiaj średniowiecze jest postrzegane jako okres kluczowych przemian, a nie stałego i głębokiego regresu. W tej epoce dokonywały się istotne innowacje w różnych dziedzinach, takich jak transport, rolnictwo i handel, miały miejsce wielkie odkrycia geograficzne, jak choćby dopłynięcie wikingów do Ameryki, a także okresy niekwestionowanego rozkwitu kultury, jak renesans karoliński w VIII–IX wieku czy późniejszy renesans XII wieku. Powstawały wtedy pierwsze uniwersytety. Do wybitnych osiągnięć średniowiecza należą filozofia Tomasza z Akwinu, malarstwo Giotta, poezja Dantego i Chaucera, podróże Marco Polo oraz architektura gotyckich katedr, takich jak ta w Chartres.
DLACZEGO ŚREDNIOWIECZE NAZYWAMY EPOKĄ TEOCENTRYCZNĄ?
Teocentryzm to pogląd, według którego Bóg lub bogowie są przyczyną i celem istnienia wszystkiego wokół nas. Religia, która stała się najważniejszą ideową podstawą epoki, to chrześcijaństwo. Już w 313 roku cesarz Konstantyn Wielki zagwarantował chrześcijanom wolność wyznania, co przyczyniło się do powstania swoistego stopu kulturowego, łączącego elementy kultury antycznej z kulturą młodej religii. Z czasem chrześcijaństwo zyskiwało na znaczeniu, a jego coraz silniejsza pozycja sprawiła, że Kościół mógł bez przeszkód propagować teocentryzm, usprawiedliwiając wszelkie przejawy ludzkiej twórczości jako wyraz głoszenia potęgi Boga.
CIEMNE STRONY ŚREDNIOWIECZA
W okresie późnego średniowiecza klęski głodu, zarazy i wojny spowodowały znaczny spadek liczby ludności Europy; między 1347 a 1350 rokiem czarna śmierć doprowadziła do śmierci około jednej trzeciej ówczesnej populacji Europy. Wojnom między państwami, wojnom domowym i buntom chłopskim towarzyszyły spory, herezje i wielka schizma w Kościele katolickim. Zmiany w kulturze i technologii przekształciły społeczeństwa europejskie, co oznaczało kres średniowiecza i początek epoki nowożytnej.
DLACZEGO ŚREDNIOWIECZE JEST CIEKAWĄ EPOKĄ?
Średniowiecze jest niezwykle ciekawą epoką, pełną kontrastów i złożoności. Choć często z przyzwyczajenia nazywamy je wiekami ciemnymi, wiemy, że rzeczywistość była znacznie bardziej zróżnicowana i bogata. To okres, który ukształtował fundamenty współczesnej Europy, a jednocześnie obfitował w mity, które przetrwały do dzisiaj. Średniowiecze to epoka wielkich przemian społecznych, intelektualnych i religijnych, w której powstawały pierwsze uniwersytety, rozkwitała sztuka gotycka, a filozofowie, tacy jak Tomasz z Akwinu, tworzyli podstawy nowożytnej myśli. Był to także czas rycerzy, krucjat i zamków, ale też epoka, w której krzyż i miecz często współistniały, a nawracanie na wiarę siłą uważano za równie uzasadnione jak metody pokojowe. Średniowiecze, pełne kontrastów między duchowością a brutalnością, rozkwitem a kryzysami, pokazuje, jak złożony i dynamiczny był rozwój Europy na przestrzeni tysiąca lat.
ARCHEOLOGIA ŚREDNIOWIECZA
Ze średniowieczem związanych jest wiele różnych kategorii stanowisk archeologicznych, które pozwalają na zgłębianie tajemnic tego okresu.
– Każde miasto o średniowiecznych korzeniach, takie jak Wrocław, Kraków czy Poznań, jest potencjalnym stanowiskiem archeologicznym, ponieważ kryje w sobie kilkumetrowe nawarstwienia kulturowe, powstałe z odpadów gromadzonych przez mieszkańców na przestrzeni wieków.
– Kolejnymi często badanymi obiektami są zamki, takie jak Malbork, Ogrodzieniec czy zamek Grodno,
– Zanim jednak powstały zamki, funkcjonowały grodziska, czyli pozostałości po grodach – najstarszych formach osadnictwa obronnego. Do najbardziej znanych średniowiecznych grodzisk należą Walik, Stradów, Grzybowo, Giecz, Sopot, Owidz, Bródno Stare czy Chodlik.
– W późnym średniowieczu pojawiły się tzw. gródki stożkowate lub zamki typu „motte” (Rozprza, Gorzyczki, Kozłów), które najczęściej składały się z prostej wieży mieszkalnej na kopcu i były siedzibami drobnego rycerstwa..
– Ważną kategorią stanowisk archeologicznych są również cmentarzyska (Bodzia, Kałdus, Gródek), które wyraźnie ukazują wpływ wprowadzania chrześcijaństwa na ziemie polskie.
– O wiele rzadziej, archeolodzy natrafiają także na pozostałości wsi (Nowoszów, Dzwonowo, Toporów), odkrywając osady uznawane dotąd za zaginione.
– Poza tymi kategoriami, w trakcie prac archeologicznych odnajdywane są również skarby i depozyty, a także pozostałości klasztorów, kościołów, dróg, portów i innych obiektów. Wiele z nich znajduje się na terenach miast i wsi, dlatego często nie wyróżnia się ich osobno.
Wszystkie te stanowiska archeologiczne ukazują, że życie w średniowieczu toczyło się w sposób zbliżony do naszego – badamy, jak powstawały miasta i wsie, jak rozwijała się nauka i technologia, jak ludzie okazywali swoją religijność i uczucia, na podstawie odkrywanych przedmiotów i struktur.
NAJNOWSZE ARTYKUŁY O ŚREDNIOWIECZU PUBLIKOWANE NA STRONIE CZASOPISMA ARCHEOLOGIA ŻYWA
Polecamy również nasz cykl interaktywnych spotkań online pt. KONTEKST. Zapisy wszystkich odcinków znaleźć można na naszym kanale YouTube. W trakcie każdego z nich zaproszeni badacze przeszłości, w swobodny sposób przybliżają tematy, którymi się zajmują. Średniowiecze jest jednym z okresów, do którego wracamy stosunkowo często.
