EPOKA BRĄZU na ziemiach polskich rozpoczyna się około 2000 lat p.n.e. Jest to druga z tzw. systemu trzech epok prehistorii. Nazwa epoki brązu wzięła się od rozpowszechniających się wówczas technik produkcji brązu, czyli stopu miedzi i cyny, który znacząco wpłynął na ówczesny postęp technologiczny. Narzędzia i przedmioty z brązu zastąpiły nietrwałe i nieliczne przedmioty miedziane, a przede wszystkim wzbogaciły zasób używanych dotąd powszechnie narzędzi krzemiennych, kamiennych, kościanych i drewnianych. Wprowadzenie nowego, twardszego materiału ułatwiło wszelkie czynności, w których przydatne były wytrzymałe narzędzia lub przedmioty. Epoka ta ma zróżnicowane ramy czasowe, zależne od badanego obszaru świata.
KIEDY I JAK ZACZĘŁA SIĘ EPOKA BRĄZU?
Epoka brązu najwcześniej rozpoczęła się w Egipcie i na Bliskim Wschodzie (Dżemdet Nasr). Za początek epoki brązu przyjmuje się tam i na całym świecie umownie rok 3400 p.n.e. W Europie Południowej jest to ok. 2800 lat p.n.e., a na terenach dzisiejszych wschodnich Niemiec i zachodniej Polski 2200 p.n.e. Na niektórych obszarach świata, pomiędzy epoką kamienia a brązu, mamy do czynienia również z przejściową epoką miedzi, czyli chalkolitem.
W tym czasie rejonach dostępnych podówczas złóż miedzi i cyny powstawały ośrodki eksploatacji i dystrybucji metali oraz dynamicznie rozwijające się centra wytwórcze. Surowiec oraz wyroby metalowe, których produkcja przekraczała potrzeby lokalne, rozprowadzane były daleko poza obszary macierzyste. Importowanie miedzi, cyny i gotowych produktów z odległych nieraz terenów ożywiało kontakty wymienne, sprzyjało rozpowszechnianiu nowych idei. Koniec epoki brązu przypada na lata 1000–700 p.n.e.
JAK WYTWARZANO BRĄZ – METODA NA WOSK TRACONY
Jeśli kiedykolwiek natrafiliście na sugestie, że do produkcji brązu potrzebna jest nowoczesna technologia, to nie powinniście wierzyć w cokolwiek co sugeruje ta osoba, bo najwyraźniej nie bardzo wie o czym mówi. Nigdy najpewniej nie dowiemy się jak dokładnie doszło do odkrycia technik produkcji brązu. Mogło do tego jednak łatwo dojść w sposób przypadkowy. Potwierdza to fakt, że metalurgię wynaleziono tam gdzie rudy miedzi i cyny występują wspólnie, dlatego też do topionej rudy miedzi łatwo mogła dostać się ruda cyny. Otrzymany stop miał twardość większą od twardości miedzi i cyny, znalazł więc natychmiast zastosowanie praktyczne. Szybko zorientowano się również, że w zależności od stopnia zawartości cyny uzyskiwano różne właściwości nowego metalu.
Przez wiele wieków do produkcji przedmiotów z brązu wykorzystywano głównie tzw. metodę na wosk tracony lub form niszczejących, która jest jedną z najprostszych. Model odlewniczy ukształtowany z wosku oblepiano gliną, po czym wypalano ją w ogniu, usuwając przy okazji wosk. Do pustej formy z zalepionym wylotem wlewano następnie brąz w płynnej postaci. Wymaganą temperaturę topnienia wynoszącą ok. 1200ºC uzyskiwano bez większych problemów wykorzystując nawet małych rozmiarów miechy odlewnicze. Po ostygnięciu formę rozbijano uzyskując gotowy przedmiot. Poza tą metodą, odlewy wykonywano też w formach stałych, składanych z dwóch części, które związywano przed wlaniem roztopionego brązu.
PRZEDMIOTY Z BRĄZU
Brąz nie należał do najtańszych, jako że wymóg używania dwóch rud – miedzi i cyny, czasem wymuszał importowanie jednego z surowców. Niektóre z przedmiotów z pewnością przyjęły się bardziej niż inne, a część z nich, jak np. broń i narzędzia, została zastąpiona przez żelazo, które pojawiło się później. W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w Polsce najczęściej odnajdujemy ozdoby: jak szpile, bransolety, naramienniki, kolczyki czy pierścienie oraz narzędzia i bronie: przede wszystkim siekiery, sierpy, brzytwy, sztylety czy miecze. O ich dużej wartości świadczyć może to, że dopiero w epoce brązu odnajdujemy tzw. depozyty, przez niektórych zwane skarbami. Z nieznanych nam powodów czasami ukrywano bowiem w jednym miejscu nawet paręset przedmiotów z brązu, tego samego lub różnych rodzajów. Z innych części świata wiemy, że jeśli tylko kogoś było na to stać, to wykonywano każdy rodzaj przedmiotu – od małych figurek po całe rydwany. W wiekach późniejszych brąz stał się jednym z popularniejszych materiałów do odlewania rzeźb.
NAJWAŻNIEJSZE OSIĄGNIĘCIA EPOKI BRĄZU
Upowszechnienie się znajomości produkcji brązu, który przewyższał twardością większość dotychczasowych narzędzi sprawiło, że sporo czynności stało się łatwiejszych, szybszych, wygodniejszych, a przede wszystkim efektywniejszych. Budownictwo, rolnictwo, górnictwo, handel, zdobnictwo czy wykształcenie się całkowicie nowej metalurgii – wszędzie następowały zmiany. Jednocześnie w tym czasie rozwija się handel, wykształcają się pierwsze wielkie starożytne cywilizacje zorganizowane wokół właściwych ośrodków miejskich (w Mezopotamii, Egipcie, Ameryce Środkowej, chińskiej Kotlinie Syczuańskiej i dolinie Indusu), pojawiają się pierwsze znane nam formy zorganizowanych religii, o których dowiadujemy się dzięki pierwszym przekazom pisanym.
EPOKA BRĄZU DATOWANIE
Dla epoki brązu w Europie wyróżniamy dwa systemy periodyzacji:
wg Monteliusa
– okres wczesny (I) 1800–1400 p.n.e.
– okres starszy (II) 1400–1200 p.n.e.
– okres środkowy (III) 1200–1000 p.n.e.
– okres młodszy (IV) 1000–800 p.n.e.
– okres późny (V) 800–650 p.n.e.
wg Reineckego
– fazy B2(A2), B2(B) 2300/2200–1700 p.n.e.
– fazy B2(C1), B2(C2) 1700–1300 p.n.e.
– fazy B2(D), H(A1) 1300–1100 p.n.e.
– fazy H(A2), H(B1) 1100–900 p.n.e.
– faza H(B2) 900–700 p.n.e.
EPOKA BRĄZU W POLSCE
Kilkanaście stuleci trwania epoki brązu to okres bytowania na naszych ziemiach wielu ludów o zróżnicowanym pochodzeniu, stopniu rozwoju gospodarczego i społecznego. Z nurtem ogólnoeuropejskich przemian związane jest wykształcenie się ok. 1350 lat p.n.e. na ziemiach polskich i przyległych terenach rozległej kultury łużyckiej. Jej najbardziej znanym stanowiskiem jest osada obronna na półwyspie z Biskupina. Niejednolitość podłoża i różnorodność wpływów zewnętrznych spowodowały odmienny rytm trwającego blisko 1000 lat rozwoju zachodniej i wschodniej partii kompleksu łużyckiego. Uznaje się, że epoka brązu na ziemiach dzisiejszej Polski zakończyła się ok. 700 lat p.n.e. wraz z upowszechnieniem się przedmiotów żelaznych i metod ich produkcji.
NAJWAŻNIEJSZE KULTURY EPOKI BRĄZU W POLSCE
Najważniejsze kultury epoki brązu to kultura unietycka (2300–1600 p.n.e.), kultura trzciniecka (1900–1000 p.n.e.), kultura przedłużycka (1550–1200 p.n.e.) i kultura łużycka (1350–400 p.n.e.).
NAJNOWSZE ODKRYCIA, BADANIA I USTALENIA NA TEMAT EPOKI BRĄZU
