NEOLIT rozpoczyna się na ziemiach polskich ok 5,5 tys. lat p.n.e. Doszło wówczas do wielkiego przełomu w życiu ówczesnych społeczności. Spowodowały go migrujące z południa grupy ludzkie przynoszące nieznane dotąd sposoby gospodarowania zasobami i stylu życia.
Główne cechy wyróżniające neolit
– upowszechnienie się rolnictwa i hodowli zwierząt oraz przetwarzania uzyskiwanych dzięki nim produktów – co powszechnie określa się mianem rewolucji neolitycznej,
– pojawienie się coraz to bardziej stałych osad,
– powstawianie i rozwój nowych dziedzin wytwórczości, przede wszystkim garncarstwa, tkactwa oraz gładzenia narzędzi krzemiennych – stąd też nazwa epoka kamienia gładzonego,
– eksploatacja w szerszym niż wcześniej zasobów naturalnych, a zwłaszcza krzemienia – świetny przykład to Krzemionki Opatowskie znajdujące się na Liście UNESCO
to ważny okres formowania się struktur etnicznych zasadniczych dla dalszego rozwoju Europy,
– krystalizacja organizacji rodowej w życiu społecznym,
– indoeuropeizacja ludności,
– pojawienie się obiektów megalitycznych jak grobowce kujawskie czy rondele.
Indoeuropeizacja ludności
Najistotniejsze znaczenie miał proces indoeuropeizacji, obejmujący także ziemie Polski. Ludy, które posługiwały się językiem praindoeuropejskim, pojawiły się prawdopodobnie już w IV tysiącleciu p.n.e. Ich jedność językowa rozpadła się u schyłku tego tysiąclecia. Pod koniec III tysiąclecia p.n.e. społeczności indoeuropejskie, silnie już podzielone pod względem językowym, zajęły stepy euroazjatyckie. Indoeuropejczykami były neolityczne plemiona kultury ceramiki sznurowej. Różnicowanie się języków indoeuropejskich w dobie prehistorycznej przyniosło w następstwie wyodrębnienie się m.in. języków germańskich, bałtyjskich i słowiańskich.
Jak żyli ludzie w neolicie?
Przez większą część epoki neolitu w Eurazji ludzie żyli w małych plemionach składających się z wielu zespołów lub rodów. Istnieje niewiele naukowych dowodów na rozwinięte rozwarstwienie społeczne w większości społeczeństw neolitycznych. Związane jest ono raczej z późniejszą epoką brązu. Chociaż niektóre społeczeństwa późnego eurazjatyckiego neolitu tworzyły złożone, rozwarstwione naczelnictwa lub nawet państwa, generalnie państwa w Eurazji rozwinęły się dopiero wraz z rozwojem metalurgii, a większość społeczeństw neolitycznych jako całości była stosunkowo prosta i egalitarna. Wiemy jednak, że państwa powstały w innych częściach świata, a mianowicie w Andach, Mezoameryce i na Hawajach. Jednocześnie większość społeczeństw neolitycznych była zauważalnie bardziej zhierarchizowana niż kultury górnego paleolitu, które je poprzedzały i ogólnie kultury łowiecko-zbierackie.
Udomowienie dużych zwierząt (ok. 8000 lat p.n.e.) spowodowało dramatyczny wzrost nierówności społecznych na większości obszarów, na których wystąpiły. Posiadanie żywego inwentarza pozwalało na konkurencję między gospodarstwami domowymi i powodowało odziedziczone nierówności majątkowe. Pasterze neolityczni, którzy kontrolowali duże stada, stopniowo pozyskiwali więcej żywego inwentarza, co uwydatniło nierówności ekonomiczne. Jednak dowody na nierówności społeczne są nadal kwestionowane, ponieważ osady takie jak Catal Huyuk ujawniają uderzający brak różnicy w wielkości domów i miejsc pochówku, co sugeruje bardziej egalitarne społeczeństwo bez dowodów na koncepcję kapitału.
Najważniejsze kultury archeologiczne w neolicie
Kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych, kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej, kultury ceramiki sznurowej i kultury pucharów dzwonowatych.
