Kultura ceramiki wstęgowej rytej jest to kultura archeologiczna, z którą identyfikowane są społeczności pierwszych rolników zamieszkujących obecne ziemie Polski w drugiej połowie VI i początkach V w. p.n.e.
Termin kultura ceramiki wstęgowej rytej wywodzi się z techniki dekoracyjnej ceramiki ozdabianej ornamentami liniowymi. Część „ceramika wstęgowa” lub Bandkeramik powstała jako innowacja niemieckiego archeologa Friedricha Klopfleischa (1831–1898). Najwcześniejszą ogólnie przyjętą nazwą w języku angielskim był Danubian od V. Gordona Childe. W slangu archeologów polskich powszechnie stosuje się akronim – KCWR.
Geneza
Kultura ceramiki wstęgowej rytej była pierwszą neolityczną kulturą, która pojawiła się w Europie Środkowej. Początki KCWR tradycyjnie wskazuje się się wzdłuż środkowego Dunaju (Czechy, Morawy, Węgry) i w ciągu 360 lat rozciągnęła się ona około 1500 km wzdłuż rzek. Tempo ekspansji wynosiło około 4 km rocznie, co trudno nazwać inwazją lub falą według standardów obecnych wydarzeń, ale w skali archeologii wydaje się szczególnie szybkie.
KCWR była skoncentrowana raczej w głębi lądu niż wzdłuż obszarów przybrzeżnych; tj. nie występuje w Danii ani na północnych pasach przybrzeżnych Niemiec i Polski, czy na wybrzeżach Morza Czarnego w Rumunii. Północne regiony przybrzeżne pozostały zajęte przez kultury mezolityczne eksploatujące bogate wówczas rejony łososia atlantyckiego. Mniejsze stężenia KCWR występują w Holandii, na przykład w Elsloo w Holandii, w miejscach Darion, Remicourt, Fexhe lub Waremme-Longchamps oraz u ujścia Odry i Wisły. Ostatni przykład ukazuje, że najwyraźniej kultury neolityczne i mezolityczne nie wykluczały się nawzajem.
KCWR w maksymalnym zakresie sięgała od linii Sekwany-Oise (dorzecza Paryskiego) na wschód do linii Dniepru i na południe do linii górnego Dunaju aż do dużego zakola. Przedłużenie biegło przez dolinę południowego Bugu, przeskakiwało do doliny Dniestru i skręcało na południe od środkowego Dniestru do dolnego Dunaju we wschodniej Rumunii, na wschód od Karpat.
Osadnictwo
Ludność tej kultury zajmowała najlepsze gleby nadające się pod uprawę, przede wszystkim urodzajne gleby lessowe południowej strefy obecnych ziem polskich – tu odkryto najstarsze osady tej kultury, lokalizowane na brzegach dolin rzecznych. Osadnictwo było ruchome, po wyeksploatowaniu ziemi przenoszono się na nowe tereny. Osady były zasiedlane przez około 15 lat, po czym przenoszono się w nowe miejsca. Do starych siedzib powracano nie wcześniej niż po 45-60 latach.
Podstawową jednostką osadniczą KCWR był dom-gospodarstwo. Kilka takich domów składało się na osadę, w której mogło mieszkać od 100 do 200 osób przez kilka pokoleń. Wielkość osady mogła dochodzić do 30 ha. Domy miały pokaźne rozmiary. Zbudowane na planie prostokąta, ich długość sięgała 40 m, a szerokość 6-7 m. Konstrukcja budowli opierała się na dębowych słupach wkopanych w ziemię, a przestrzeń między nimi była zapełniona plecionką, uszczelnioną gliną. Całość wraz z dachem podtrzymywał rząd słupów biegnący przez środek domostwa.
Pierwsze osady KCWR miały charakter otwarty, pozbawiony wszelkich umocnień. Dopiero w późnej fazie rozwojowej zaczęły się pojawiać osady obronne, zwłaszcza w zachodniej strefie tej kultury. Być może pojawienie się tych prostych fortyfikacji należy łączyć z pewnymi niepokojami w tym okresie, choć istnieją teorie, które interpretują te umocnienia poprzez powstanie nowej ideologią, kładącej silny nacisk na identyfikację z określonym terytorium.
Kulturę tę dzielimy na 3 fazy: wczesną, środkową i późną. W każdej fazie występowały odrębne grupy.
Badania genetyczne
W 2005 roku naukowcy z powodzeniem zsekwencjonowali region kodujący mtDNA 15997–16409 pochodzący z dwudziestu czterech szczątków ludzkich sprzed 7500 do 7 000 lat związanych z kulturą KCWR. 22 próbki pochodziły z miejsc w Niemczech w pobliżu gór Harz i górnej doliny Renu, a jedno z Austrii i jedno z Węgier. Naukowcy nie ujawnili szczegółowych sekwencji segmentu I (HVSI) dla wszystkich próbek, ale zidentyfikowali, że siedem próbek należało do gałęzi H lub V drzewa filogenetycznego mtDNA, sześć należało do gałęzi N1a, a pięć do gałęzi T gałąź, cztery należały do gałęzi K (U8), jedna należała do gałęzi J, a jedna należała do oddziału U3. Wszystkie gałęzie istnieją w obecnej populacji europejskiej, chociaż gałąź K była obecna w mniej więcej dwukrotnie większym odsetku niż w dzisiejszej Europie (15% w porównaniu z 8% obecnie).
Porównanie sekwencji N1a HVSI z sekwencjami żywych osobników wykazało, że trzy z nich odpowiadają sekwencjom osobników obecnie żyjących w Europie. Dwie z sekwencji odpowiadały węzłom przodków, co do których przewiduje się istnienie lub istnienie na europejskiej gałęzi drzewa filogenetycznego. Jedna z sekwencji jest związana z populacjami europejskimi, ale bez widocznych potomków wśród współczesnej populacji. Dowody N1a potwierdzają pogląd, że potomkowie kultury KCWR mieszkają w Europie od ponad 7 000 lat i stali się integralną częścią obecnej populacji europejskiej. Brak haplogrupy U5 mtDNA potwierdza pogląd, że U5 w tym czasie jest wyjątkowo kojarzone z mezolitycznymi kulturami europejskimi.
Badanie a-DNA z 2010 roku sugerowało, że populacja KCWR miała podobieństwa do współczesnych populacji z Bliskiego Wschodu i Anatolii, takie jak ogólna częstość występowania G2. Badanie wykazało również pewne unikalne cechy, takie jak częstość występowania rzadkiej obecnie haplogrupy Y H2 i haplogrupy mitochondrialnej.
