kurhan
KURHAN to typ mogiły w kształcie kopca, którą przykrywano szczątki zmarłego. W polskiej archeologii kurhanami określa się wszystkie kopce wykorzystywane w obrzędach pogrzebowych różnych kultur na przestrzeni dziejów. Angielskim odpowiednikiem dla niego jest słowo tumulus lub barrow, albowiem kurgan rozpowszechniony przez archeologów sowieckich jest używany raczej do obiektów wznoszonych na stepach przez ludy koczownicze. Kurhany są współcześnie jednymi z najłatwiejszych do identyfikacji obiektów archeologicznych, ze względu na, że wiele posiada wciąż zachowaną formę terenową.
Co znaczy słowo kurhan?
Słowo kurhan pochodzi z języka ukraińskiego, a w potocznym polskim stosuje się je zamiennie z kopcem. Jeśli w pobliżu znajduje się jakiś kopiec, mogiła, mogilnik, żalnik czy szwedzkie szańce, bardzo możliwe, że w ten sposób w lokalnej świadomości i specyficznej nazwie zachowała się wiedza na temat położenia kurhanu, całego cmentarzyska kurhanowego lub grodziska. Jednym z najbardziej znanych kopców, jest Kopiec Kraka w Krakowie, jednak w jego przypadku zdania są tak naprawdę podzielone, ponieważ żadne badania nie doprowadziły do znalezienia pochówku wewnątrz niego.
Jak wygląda kurhan?
Kurhany różnią się w zależności od tego kto, komu i kiedy je budował. Jednocześnie kurhan jest zawsze formą kopca o różnym kształcie i wielkości, usypanym z ziemi, czasami dodatkowo z elementami kamiennymi, drewnianym lub ich połączeniem. Obkładano nimi kurhany, lub wewnątrz nich budowano tzw. komory grobowej, w której umieszczano najczęściej zmarłego wraz z wyposażeniem grobowym.
Jak rozpoznać kurhan?
Kurhany poszczególnych społeczności żyjących na naszych ziemiach są stosunkowo łatwo rozpoznawalne dla wprawnego oka. Przyjmują one stożkowate, półkuliste lub piramidalne kształty, różniąc się również rozmiarami. Jednocześnie ich odkrycie często bywa łatwiejsze na mapach powstałych w wyniku lotniczego skanowania laserowego, niż w terenie gdzie przypominać mogą naturalne wzniesienia. Ich regularność w przeciwieństwie do zwykłych pagórków jest najlepiej widoczna albo na numerycznych modelach terenu, albo na płaskich obszarach jak np. w syberyjskiej Dolinie Królów. W Polsce najłatwiejsze do rozpoznania są megalityczne kurhany pucharów lejkowatych, czyli tzw. polskie piramidy. Są to potężne konstrukcje megalityczne o kształcie trapezów, ciągnące się na dziesiątki metrów. Na ich temat powstał świetny dokument pełnometrażowy pt. „Megality – historia sprzed 5500 lat”.
Kurhany w Polsce
Najbardziej znanymi są wspomniane kurhany megalityczne z młodszej epoki kamienia, które zobaczyć można m.in. w Wietrzychowicach, Sarnowie, Łękach Małych czy Szczepankowicach na Dolnym Śląsku. Kolejnymi w popularności, aczkolwiek nie chronologicznie, są kurhany słowiańskie z wczesnego średniowiecza, w których nasi odlegli przodkowie chowali prochy swych zmarłych przed rozpowszechnieniem się chrześcijaństwa. Są one najczęściej stożkami o stosunkowo małych rozmiarów (rzadko przekraczając 10 m średnicy), zgrupowanymi jednak w bardzo dużej liczbie nawet do paruset obiektów w bezpośrednim sąsiedztwie. Jednymi z największych cmentarzysk kurhanowych w Polsce są Białogórze pod Zgorzelcem, Lipsko-Polesie w gminie Zamość czy częściowo, położone na terenie leśnictw Przewóz i Uniradze na Pomorzu. Na terenie tych ostatnich znajdują się jednak również inne, o wiele starsze kurhany z epoki brązu. Faktem jest, że kurhany stawiano z różną częstotliwością od młodszej epoki kamienia do momentu pojawienia się chrześcijaństwa. Powszechnie jednak przyjmuje się, że im większy kurhan i bogatsze wyposażenie zmarłego tym ważniejsza mogła być rola zmarłego w danej społeczności. Wówczas takowe pochówki określane są jako groby lub kurhany książęce jak np. te z Domasławia czy z Szarbii. Szczególnie w przypadku największych obiektów ich budowa wiązała się z dużym nakładem sił i środków, stąd też często takowe cmentarzyska otaczała siatka osad, a jedna nekropola mogła służyć całej okolicy.
Kurhany na świecie
Najbardziej znanymi na świecie kurhanami są te budowane przez Scytów. W trakcie swej długiej historii utworzyli oni potężne imperium rozciągające się od Europy po krańce Azji, a pozostałe po nich kurhany znacząco wyróżniają się na tle płaskich i rozległych stepów. Niestety w połączeniu z bogactwem złotych przedmiotów, w które często wyposażano scytyjskich zmarłych, znacząca ich część stała się ofiarą rabusiów grobów i nielegalnych prac. Swoistą formą kurhanów są również pochówki łodziowe spotykanie najczęściej na terenie Skandynawii.
Najnowsze odkrycia i badania kurhanów opublikowane na stronie Archeologia Żywa