Średniowiecze

ŚREDNIOWIECZE to epoka w historii Europy trwająca od V do XV wieku (476 – 1492 r.). Co trzeba o nim wiedzieć? Średniowiecze powstało na gruzach cesarstwa rzymskiego. Średniowiecze trwało ponad 1000 lat. To niemal tyle samo, co wszystkie późniejsze epoki razem wzięte. Nazwa średniowiecze w języku łacińskim brzmi media aeva, czyli wieki średnie (w lp. medium aevum). „Średnie” oznacza tu: w środku, pomiędzy. W tym przypadku – pomiędzy starożytnością a odrodzeniem antyku. Nazwa ta została epoce nadana przez uczonych i artystów renesansu.

RAMY CZASOWE ŚREDNIOWIECZA – od 476 r. do 1492 r.
Trudno ustalić zarówno jedną datę początkową, jak i moment zakończenia średniowiecza i badacze dyskutują nad tym po dziś dzień. Zacznijmy jednak od podstaw. Za początek średniowiecza najczęściej podaje się 476 r. n.e. Wówczas średniowiecze zapoczątkowałby upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego.
Co zakończyło średniowiecze? Jeśli chodzi o datę końcową, to spośród paru propozycji najczęściej wymienia się trzy:
– 1492 rok, czyli odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba,
– 1453 rok, w którym Turcy zdobyli stolicę Bizancjum – Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł)
– lub 1517 r., tzn. początek reformacji.
Jeśli myślimy o procesach, które do tego doprowadziły to było to wszystko po trochu i na przestrzeni dłuższego czasu, co sprawia, że wybór jednej daty jest niemożliwy. Nigdy nie nastąpiła bowiem żadna zmiana, która z dnia na dzień średniowiecze zmieniła w renesans. Prawda jest taka, że przy każdym z tych wydarzeń (a więc dat) można znaleźć choć jeden argument za, i jeden przeciw, dlaczego miałyby właśnie stanowić końcową granicę.

Średniowiecze w Polsce rozpoczęło się dopiero w X wieku, a dokładnie w 966 r. czyli w roku, który historycy przyjęli za datę chrztu Mieszka I. Czy wydarzyło się to naprawdę w tym roku, to już kwestia dyskusyjna.

PODZIAŁ ŚREDNIOWIECZA
– wczesne średniowiecze, czyli początek średniowiecza (V–X w.),
– pełne lub dojrzałe średniowiecze (XII i XIII w.),
– późne średniowiecze, czyli koniec średniowiecza (XIV–XV w.).

DLACZEGO ŚREDNIOWIECZE TO WIEKI CIEMNE I KTO STWORZYŁ ŚREDNIOWIECZE?
Grunt w tym, że średniowiecze wcale nie było wiekami ciemnymi. Nikt go też nie wymyślił, a po prostu nadano mu taką negatywną nazwę. Wszystko to sprawka uczonych z epoki renesansu, którzy chcieli ocenić negatywnie czas następujący po antyku, a przed jego odrodzeniem. To właśnie jeden z prekursorów renesansu, włoski poeta i uczony Francesco Petrarka, użył wymyślił nazwę „mroki średniowiecza”. Był przekonany, że media aeva nie znały wielkich dokonań Greków i Rzymian, a więc były ciemne. Następcy Petrarki nieco zmienili sens tego określenia i próbowali wskazywać na zacofanie ludzi żyjących w średniowieczu.

CO ŚREDNIOWIECZE POZOSTAWIŁO WSPÓŁCZESNEMU CZŁOWIEKOWI?
Dzisiaj średniowiecze jest postrzegane jako okres kluczowych przemian, a nie stałego i głębokiego regresu. W epoce tej następowały istotne innowacje w przeróżnych dziedzinach (transport, rolnictwo, handel), wielkie odkrycia geograficzne (jak choćby dopłynięcie wikingów do Ameryki) czy wreszcie okresy niekwestionowanego rozkwitu kultury (tak zwany renesans karoliński w VIII-IX stuleciu i późniejszy renesans XII wieku). Powstawały pierwsze uniwersytety. Do wybitnych osiągnięć średniowiecza należały filozofia Tomasza z Akwinu, malarstwo Giotta, poezja Dantego i Chaucera, podróże Marco Polo i architektura gotyckich katedr (np. w Chartres).

DLACZEGO ŚREDNIOWIECZE NAZYWAMY EPOKĄ TEOCENTRYCZNĄ?
Teocentryzm to pogląd wedle, którego Bóg lub bogowie są przyczyną i celem istnienia wszystkiego wokół nas. Z kolei religią, która okazała się najważniejszą ideową podstawą epoki, było chrześcijaństwo. Już w 313 roku cesarz Konstantyn Wielki zagwarantował chrześcijanom wolność wyznania. Przyczyniło się to do powstania swoistego stopu kulturowego, w którym łączyły się elementy kultury antycznej z kulturą wciąż jeszcze młodej religii. Z czasem chrześcijaństwo tylko zyskiwało na znaczeniu, a jego co raz pewniejsza pozycja sprawiła, że Kościół mógł bez przeszkód głosić teocentryzm usprawiedliwiając wszelkie przejawy ludzkiej twórczości jako głoszenie potęgi Boga.

CIEMNE STRONY ŚREDNIOWIECZA
W okresie późnego średniowiecza klęski głodu, zarazy i wojny spowodowały znaczny spadek liczby ludności Europy; pomiędzy 1347 a 1350 czarna śmierć przyczyniła się do śmierci około 1/3 ówczesnej populacji Europy. Wojnom pomiędzy państwami, wojnom domowym i buntom chłopskim towarzyszyły spory, herezje i wielka schizma w Kościele katolickim. Zmiany w kulturze i technologii przekształciły społeczeństwa europejskie, oznaczając kres średniowiecza i początek dziejów nowożytnych.

DLACZEGO ŚREDNIOWIECZE JEST CIEKAWĄ EPOKĄ?
To epoka kontrastów. Wciąż nazywamy ją z przyzwyczajenia wiekami ciemnymi choć wiemy, że tak nie było. Wciąż wierzymy w wiele mitów na jego temat. To epoka nie tylko krzyża, ale i miecza, gdzie powszechnie wierzono, że nawracanie na wiarę siłą jest równie dobre jak metodami pokojowymi.

ARCHEOLOGIA ŚREDNIOWIECZA
Ze średniowieczem związany jest wiele różnych kategorii stanowisk archeologicznych.
– Każde miasto o metryce średniowiecznej, jak Wrocław, Kraków czy Poznań, jest potencjalnym stanowiskiem archeologicznym ponieważ skrywa czasami nawet kilkumetrowe nawarstwienia kulturowe. Powstały one ze stopniowo gromadzących się śmieci, wyrzucanych na ulice przez mieszkańców miast na przestrzeni setek lat.
– Kolejnymi często badanymi obiektami są zamki jak m.in. Malbork, Ogrodzieniec czy zamek Grodno,
– Zanim jednak powstały zamki, wcześniej funkcjonowały na ziemiach dzisiejszej Polski – grodziska. Są to pozostałości (głównie wały) po grodach – najstarszych formach osadnictwa obronnego. Do najbardziej znanych średniowiecznych należą np. Walik, Stradów, Grzybowo, Giecz, Sopot, Owidz, Bródno Stare czy Gilów.
– W późnym średniowieczu pojawiają się tzw. gródki stożkowate lub zamki typu „motte”(Rozprza, Gorzyczki, Kozłów). Najczęściej składały się na nie prosta wieża mieszkalna na kopcu i są uznawane najczęściej za siedziby drobnego rycerstwa.
– Poza tymi kategoriami równie często badane są cmentarzyska (Bodzia, Kałdus, Gródek), i to w ich przypadku najwyraźniej widać wpływ wprowadzania na nasze ziemie chrześcijaństwa
– O wiele rzadziej natrafia się na wsie (Nowoszów, Dzwonowo, Toporów), przy czym to właśnie archeolodzy dokonują odkryć tych, które do tej pory uważano za zaginione.
– Pośród pozostałych kategorii można wymienić oczywiście najczęściej odnajdywane przypadkiem skarby i depozyty, a także m.in. klasztory, kościoły, drogi, porty itp. Wiele z nich leży na terenach miast i wsi stąd i zwykle nie wyróżnia się ich osobno.
Wszystkie te stanowiska ukazują, że życie w średniowieczu podążało bardzo zbliżonym torem do naszego. Badamy więc jak wyglądało życie w średniowieczu, jak powstawały miasta, jak zakładano wsie, na podstawie odkrywanych przedmiotów potwierdzamy jak rozwijała się nauka i różne technologie, jak ludzie okazywali swoją religijność czy miłość.

NAJNOWSZE ARTYKUŁY O ŚREDNIOWIECZU PUBLIKOWANE NA STRONIE CZASOPISMA ARCHEOLOGIA ŻYWA
Polecamy również nasz cykl interaktywnych spotkań online pt. KONTEKST. Zapisy wszystkich odcinków znaleźć można na naszym kanale YouTube, a co czwartek o godz. 20:00 każdy może wziąć w nich udział na żywo na naszym Facebooku. W ich trakcie zaproszeni badacze przeszłości na ile pozwala im tylko trema, na luzie przybliżają tematy, którymi się zajmują, przy czym średniowiecze odwiedzamy stosunkowo często.