Po raz kolejny zaskoczyliście nas liczbą oddanych głosów i okazanym zainteresowaniem. Wiemy tym samym, że plebiscyt na Archeologiczne Sensacje jest ważny nie tylko dla nominowanych badaczy i pasjonatów, ale również naszych Czytelników i dla osób obserwujących naszą internetową aktywność. Napisałem naszą, bo i tym razem nie byliśmy sami, a towarzyszyły nam redakcje miesięcznika Odkrywca oraz portalu Zwiadowca Historii. Także w ich imieniu dziękujemy, że byliście z nami w minionym roku, niezależnie od tego czy śledzicie nas już od wielu lat, czy dołączyliście w grudniu! A teraz czas na najważniejsze, czyli wyniki głosowania na Archeologiczne Sensacje 2021!
Jeśli wolicie posłuchać lub obejrzeć podsumowanie minionego roku, to polecamy zapis z transmisji, na której wspólnie ogłosiliśmy wyniki. W przeciwnym razie wersję tekstową (i krótszą) znajdziecie zaraz pod miniaturką.
ARCHEOLOGICZNE SENSACJE 2021
Dolina Śmierci w Chojnicach
Pola Igielskie to teren na północnych obrzeżach Chojnic. Doliną Śmierci nazwali to miejsce mieszkańcy już po pierwszych egzekucjach, jesienią 1939 roku. W trakcie tegorocznych badań odnaleziono szczątki kilkuset ofiar niemieckich zbrodni, zabezpieczając w sumie ponad tonę ludzkich kości.
W minionym roku odkrycia dokonane w ramach badań chojnickiej Doliny Śmierci były nominowane do tytułu najważniejszego odkrycia w Polsce. Już wtedy wspominaliśmy, że działania całego zespołu naukowców są ważne pod wieloma względami. Powtarzaliśmy to wielokrotnie przy okazji licznych relacji z postępów, a także przy okazji specjalnego webinaru poświęconego badaniom w Chojnicach. Nie jesteśmy zatem bardzo zaskoczeni, że takie samo zdanie najwyraźniej mieli nasi Czytelnicy i uhonorowali wszystkich zaangażowanych wygraną w pierwszej z kategorii.
Pozostali nominowani:
Świt Państwa Polskiego / Andrzej Buko
Okoliczności i czas narodzin państwa polskiego fascynowały od dawna. Wydarzenia tamtych lat, odnotowane przez zachodnich kronikarzy, ukazują postać Mieszka – wodza podejmującego wraz z braćmi walki toczone ze zmiennym szczęściem na zachodniej rubieży późniejszego państwa. Nieliczne i lakoniczne zapiski źródłowe dotyczą rodu, który w ciągu zaledwie kilku lat – zapewne między 962 a 966 rokiem – wyprowadził swoje władztwo z niebytu do organizacyjnej i politycznej wielkości.
Sporo już o tej książce zostało napisane, a recenzje, które zbiera wśród Czytelników nie pozostawiają żadnych złudzeń – w końcu doczekaliśmy się obszernego podsumowania wyników rozlicznych badań prowadzonych w ciągu ostatnich lat. Są w niej zresztą przytaczane nie tylko wyniki badań archeologicznych, ale i ustalenia przedstawicieli innych dyscyplin jak np. historia czy genetyka. I choć nie należy ona do napisanych najprostszym językiem, to z pewnością przemówi nie tylko do naukowców i studentów, ale do każdego pasjonata wczesnego średniowiecza na ziemiach polskich, który chciałby dowiedzieć się skąd wziął się ród Piastowy i Polska.
Pozostali nominowani:
Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy / Włodzimierz Kalicki, Monika Kuhnke Krewniacy – życie, miłość, śmierć i sztuka neandertalczyków / Rebecca Wragg Sykes Kultura mierzanowicka w Karpackim dorzeczu Wisły / Paweł Madej, Paweł Valde-Nowak Rzeczy ludzi średniowiecza. W domu / Anna Marciniak-Kajzer Zamki i klucze kultury przeworskiej. Działanie, zastosowanie, znaczenie symboliczne / K. Czarnecka
III Projekt Manyłowa – Śladami Bieszczadzkich Lwów 1915 / Stowarzyszenie Eksploracyjno-Historyczne „Galicja”
Kolejny raz w Baligrodzie zebrali się ludzie z wielu środowisk i krajów, przybyli archeolodzy, antropolodzy, historycy i pasjonaci z wykrywaczami, by wspólnie kontynuować to, co zaczęli w zeszłym roku. Wspólnie pracują nad powstającym cmentarzem Wielkiej Wojny, na którym spoczywa już 11 żołnierzy.
Wszyscy wiemy jak wyglądał 2020 rok i na długo zapadnie on nam w pamięć. Z radością przywitaliśmy 2021, ale i w nim z organizacją różnego rodzaju imprez masowych bywało różnie. Niektórym się jednak udało. Czy jednak może być coś wspanialszego niż wydarzenie angażujące wszystkie środowiska, mające na celu przeprowadzenie badań i ostatecznie zapewnienie szczątkom poległych żołnierzy zasłużony, godny pochówek? Wygrana w tej kategorii sugeruje, że nie sposób z tym konkurować.
Pozostali nominowani:
Najstarsze ślady działalności człowieka na terenie Pruszcza Gdańskiego pochodzą z neolitu, czyli sprzed kilku tysięcy lat. Jednak największe cmentarzyska na obszarze obecnego miasta funkcjonowały w okresie wpływów rzymskich, około I–IV/V wieku. Dzięki odkryciom archeologów i analizom antropologów wiadomo, jak zmieniało się życie tutejszych ludzi. Tę historię mógł poznać każdy, kto zwiedził wystawę w Domu Wiedemanna.
Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w kategorii wystaw czasowych było nominowane jak dotychczas w każdej z edycji Archeologicznych Sensacji. Jak dotąd jednak kto inny otrzymywał więcej głosów. Czy w wygranej pomogło nasze spotkanie z badaczami i kuratorami w ramach cyklu Kontekst
Pozostali nominowani:
Premiera filmu „Zapomniane ślady w Puszczy”
„Zapomniane ślady w Puszczy” to film dokumentalny o charakterze popularnonaukowym, będący swego rodzaju podsumowaniem badań prowadzonych w latach 2016-2019 na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej. Produkcji, jak i samym badaniom, przyświeca hasło / przesłanie – badając i popularyzując, uświadamiamy i uczymy o przeszłości Puszczy Białowieskiej i zabytkach w lasach, o najnowszych technologiach, w tym teledetekcyjnych – nieinwazyjnych, jak i samych badaniach archeologicznych.
Zwycięstwo w tej kategorii filmowej relacji z badań archeologicznych cieszy nas bardzo. Szczególnie, że Fundacja Hereditas jako główny wykonawca, może teraz spokojnie prezentować innym badaczom swój film jako wzorzec tego, co powinno się w takim materiale znaleźć! Piękne krajobrazy, zdjęcia lotnicze i z drona, nowoczesne technologie, przyrządy do robienia ping , zbliżenia na zabytki, ujęcia w laboratoriach, podstawowe informacje dla laików jak i prezentacja interesujących wyników dla specjalistów, współpraca z przedstawicielami innych nauk. A wszystko przewija się wokół postępów prac wykopaliskowych i dalszych analiz, które w naturalny sposób wyznaczają, jaki aspekt powinien w tym momencie zostać rozwinięty. Naszym zdaniem i najwyraźniej również zdaniem Czytelników – majstersztyk!
Pozostali nominowani:
Zawichost-Trójca – 1840 srebrnych monet z XII wieku
Wiosną 2021. członkowie Nadwiślańskiej Grupy Poszukiwawczej Stowarzyszenia SZANSA z Annopola i Stowarzyszenia „Wspólne Dziedzictwo” z Opatowa, natrafili na skarb prawie 2 tys. monet ukrytych w garnku. Na tym się jednak nie skończyło! Wraz z archeologami z lubelskiego Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej, pod kierownictwem dr. hab. Marka Florka, przy współudziale badaczy z innych ośrodków wpierw przeprowadzili badania wykopaliskowe, a następnie przestudiowali odkryte zabytki, dochodzących do interesujących wniosków.
Byliśmy pewni, że tytuł powędruje do kogoś innego, jednak jak co roku, Czytelnicy zgotowali nam niespodziankę swoimi głosami. Rywalizacja była jednak zacięta, albowiem każdy z nominowanych skarbów był cennym odkryciem, które zwiększa naszą wiedzę na temat przeszłości danego regionu, a w jednym przypadku nawet przywróciło to, co uznaliśmy za bezpowrotnie utracone. O wygranej skarbu z Zawichostu-Trójcy zadecydował jednak szerszy kontekst znaleziska i jego nieoceniona wartość naukowa wynikająca z dalszych badań prowadzonych na tym stanowisku. W kolejnych miesiącach dołączały do nich kolejne niesamowite odkrycia, dostarczające coraz to nowszych dowodów, świadczących o ważnej roli tego miejsca w średniowieczu. I o to właśnie chodzi! Nawet gdy odkryje się garnek ze srebrem, nie ma co spoczywać na laurach.
Pozostali nominowani:
Çatalhöyük (Turcja) – badania genetyczne mieszkańców neolitycznego protomiasta
Çatalhöyük, stanowisko archeologiczne położone w centralnej Turcji, było zamieszkiwane nieprzerwanie przez nieomal 1200 lat, pomiędzy 7100 a 5950 rokiem p.n.e. Szacuje się, że w okresie największego rozkwitu gęsto zabudowane osiedle o powierzchni kilkudziesięciu hektarów było zasiedlane przez ok. 6 tys. mieszkańców. Dzieci, które pochowano wspólnie z osobami dorosłymi w domach w jednym z najstarszych miast świata Çatalhöyük w obecnej Turcji, nie były spokrewnione ani z nimi, ani z innymi dziećmi pochowanymi obok – wynika z badań międzynarodowego zespołu naukowców, w których uczestniczyli również Polacy.
Mogliśmy się spodziewać, że połączenie Çatalhöyük z badaniami genetycznymi będzie zwycięską mieszanką! Jednak na pewno to nie zasługa wyłącznie genetyki, a przede wszystkim wyników badań. Po raz kolejny poszczycić się możemy zasługami naszych badaczy w odkrywaniu tajemnic jednego z najsłynniejszych stanowisk na świecie! Jest to też świetny dowód na to, że archeolodzy wcale nie żywią wstrętu do badań genetycznych, a jedynie do nadinterpretacji ich wyników. Jednak i w przypadku innych nauk interpretacja wyników badań bez posiadania warsztatu metodycznego odpowiedniego dla danej dyscypliny jest problemem. Jednocześnie wszyscy wiemy, że bez współpracy i wzajemnej weryfikacji swoich hipotez nie odkryjemy tak wiele, bo w końcu co dwie głowy, to nie jedna.
Pozostali nominowani:
Warszawa – odkrycie jedynej na świecie sztucznie wykonanej i zachowanej w całości egipskiej mumii kobiety w ciąży
Badania radiologiczne starożytnej mumii, do tej pory uznawanej za kapłana Hor-Dżehutiego, wykazały, że jest to ciało kobiety w ciąży. Pochodziła z elity społeczności tebańskiej i została starannie zmumifikowana, owinięta w tkaniny i wyposażona w bogaty zestaw amuletów. Do odkrycia doszło w ramach projektu Warsaw Mummy Project.
Gdy starożytną egipską mumię, należącą do Uniwersytetu Warszawskiego, a znajdującą się w zbiorach Muzeum Narodowego, bada polski interdyscyplinarny zespół badawczy, korzystając z pionierskich technologii i sprzętu produkcji General Electric, zajmującego stale miejsce w czołówce największych przedsiębiorstw na świecie, a wyniki publikowane są w najważniejszym ściśle archeologicznym czasopiśmie naukowym, to nie sposób nie poczuć dumy, że polska archeologia jest w czołówce. Wyraźnie pokazuje to również skalę tego, jak globalnie podchodzimy do dziedzictwa kulturowego, nie zamykając się wyłącznie w granicach swojego kraju. To jedno z naprawdę niewielu odkryć dokonanych w Polsce, które odbiło się tak szerokim echem. Z tego co nam wiadomo, to też jedyne odkrycie polskich naukowców, które załapało się na parę podobnych rocznych podsumowań zagranicznych portali.
Czy egipska mumia powinna znaleźć się właśnie w tej kategorii, skoro odkryto ją w XIX wieku w Tebach? Oczywiście, bo nie chodzi przecież o odkrycie samej mumii, a uhonorowanie odkrycia oraz wieloletnich przygotowań i badań warszawskiego zespołu. Czy to, że wcześniej odkryto inne mumie kobiet w ciąży, które uległy naturalnej mumifikacji lub częściowej destrukcji umniejsza znaczeniu tego odkrycia? Zdecydowanie nie, bowiem jedynie w tym przypadku mamy do czynienia z przeogromnymi możliwościami dalszych analiz. I nawet jeśli w przyszłości okaże się, że nie jest to jedyna, sztucznie wykonana i zachowana w całości egipska mumia kobiety w ciąży, to zdecydowanie Mumia Tajemniczej Damy była pierwszą odkrytą i jest unikatem na skalę światową. A jakby tego wszystkiego było mało, to zobaczyć ją możecie na własne oczy odwiedzając nie Luwr, nie The British Museum, nie kairskie Muzeum Egipskie, a Galerię Sztuki Starożytnej w warszawskim Muzeum Narodowym.
Pozostali nominowani:
Grecja – Identyfikacja tekstyliów na odciskach pieczęci świadczy o rozwoju rzemiosła
Dziesiątki nieznanych rodzajów tekstyliów zidentyfikowała na odciskach pieczętnych z Grecji epoki brązu badaczka z Uniwersytetu Warszawskiego. Jej analizy wielokrotnie zwiększają wiedzę na temat m.in. tkanin, sznurków czy wyrobów z wikliny. Wszystkie, dotąd nigdzie nie publikowane dane, są teraz dodatkowo upowszechnione w ramach bazy danych w wolnym dostępie.
Plebiscytowe jury wspólnie uznało, że temu zespołowi należy się wyróżnienie z paru powodów. To prawda, że nie jest ono niesamowicie spektakularne medialnie. To prawda, że w starciu z największymi budynkami, badaniami genetycznymi, egipskimi mumiami w ciąży czy najstarszymi śladami ludzkości, odciski tekstyliów na greckich pieczęciach mogą zostać niezauważone. Od tego jednak jesteśmy właśnie my, by takie odkrycia zauważać. Niech zapamiętają, sobie morał płynący z tego odkrycia studenci archeologii, którzy właśnie na swoją pracę dyplomową opracowują tysiące fragmentów ceramiki i zastanawiają się: po co to komu?
Okazuje się bowiem, że dzięki metodzie rodem z XIX wieku, czyli starej dobrej analizie zabytków, również można osiągnąć zaskakujące wyniki! W tym przypadku powiększając, z 40 do prawie 300, zasób znanych nauce tekstyliów wykorzystywanych w Grecji epoce brązu. A to wszystko bez prowadzenia wykopalisk! I na dodatek efekty badań wraz z wszystkimi danymi zostały opublikowane w szczegółowej, ogólnodostępnej bazie OPEN ACCESS, dzięki czemu każdy może z nich w przyszłości skorzystać! W takiej sytuacji nie mogliśmy przecież przejść obojętnie obok dokonań tego zespołu badawczego.
Wrzępia – ogromne centrum produkcji garncarskiej jednym z największych w Barbaricum
Stanowisko kultury przeworskiej we Wrzępi znane było archeologom od lat 90. XX wieku. Wtedy też w ramach realizacji projektu Archeologicznego Zdjęcia Polski, na powierzchni pola odkryto bardzo liczne fragmenty naczyń zasobowych. I choć już w trakcie wykopalisk w 1995 r. natrafiono na pierwsze ślady wiązane z produkcją garncarską, to dopiero niedawno przeprowadzone badania ukazały jej imponującą skalę! Badania prowadzone przez archeologów z Fundacji Arch pozwalają na stwierdzenie, że jest to prawdopodobnie jedno z największych stanowisk produkcyjnych okresu rzymskiego na obszarze europejskiego Barbaricum.
Nikt rozsądny, kto wie cokolwiek o archeologii i historii ziem wchodzących w skład współczesnej Polski, nie wypowie na poważnie zdania, że przed chrztem Polski nic się tutaj nie działo. Jeśli traficie na taką osobę, to najlepiej unikajcie dalszej dyskusji, bo najpewniej do niczego dobrego ona nie doprowadzi. Położenie w Europie Środkowej sprawiało, że nawet jeśli nie zawsze tutejsze ziemie i społeczności znajdowały się w centrum wydarzeń historycznych, to przynajmniej ich echa musiały tutaj docierać. A przyjmując najczęściej wysuwane pomysły, zwykle na skrzydłach handlu.
Czy centrum odkryte we Wrzępi było nie tylko miejscem produkcji, ale również takim miejscem wymiany ludzi, towarów i idei? Na ten moment mamy więcej hipotez niż faktów. Przyznajemy się, że wiążemy wielkie nadzieje z tym miejscem i wyróżnienie może wydawać się przedwczesne, ale jeśli porównanie do największych ośrodków produkcyjnych na obszarze europejskiego Barbaricum okaże się trafne, to będziemy mogli z dumą stwierdzić, że my czuliśmy to od samego początku!
I w ten sposób po raz kolejny dobrnęliśmy do końca Archeologicznych Sensacji. Rok 2021 uważamy tym samym za oficjalnie podsumowany i zamknięty! Cały czas nie możemy uwierzyć, że udało się nam doczekać momentu, w którym największe archeologiczne odkrycie w Polsce związane było z egipską mumią. Gdybyście zasugerowali nam to na początku minionego roku to pewnie wybuchnęlibyśmy gromkim śmiechem. Jednak za to właśnie kochamy naukę, a archeologię w szczególności! Właśnie za to, że są na świecie i w Polsce rzeczy, które się nawet archeologom nie śniły.
W imieniu redakcji kwartalnika „Archeologia Żywa”, miesięcznika „Odkrywca” i portalu „Zwiadowca Historii” dziękujemy po raz kolejny za to, że byliście z nami! A już szczególne podziękowania należą się wszystkim, którzy uczestniczyli w naszej transmisji na żywo, na której ogłosiliśmy wyniki głosowania. Jak zwykle nie zabrakło uśmiechów, zawodów, rozdanych nagród, a przede wszystkim poczucia dzielonej pasji do odkrywania tajemnic przeszłości, niezależnie od wykształcenia, wieku czy innych, pozornych różnic.
Jeśli pragniesz wesprzeć naszą działalność zachęcamy do zamówienia prenumeraty czasopism Archeologia Żywa, Odkrywca lub odwiedzenia sklepu Zwiadowcy Historii.
