Archeologiczne Sensacje to wszystko co najstarsze, największe i najważniejsze. Każdy rok przynosi nam niesamowite odkrycia, również w dziedzinie archeologii. Od paru lat zajmujemy się dorocznym podsumowaniem i takie też przygotowaliśmy dla roku 2023!
W jury tegorocznej edycji zasiadali dr Radosław Biel z kwartalnika „Archeologia Żywa”, dr Anna Jankowiak – blogerka znana jako Wiedźma od wiedzy. Andrzej Daczkowski z dwumiesięcznika „Odkrywca” oraz Szymon Zdziebłowski z miesięcznika „National Geographic Polska”. Ich opinie na temat finalistów mieliście okazję posłuchać w trakcie transmitowanego na żywo, oficjalnego ogłoszenia wyników. Jego zapis znajdziecie poniżej:
Archeologiczne Sensacje 2023
[1/10] NAJWAŻNIEJSZA PREMIERA 2023
FILM DOKUMENTALNY „BERŁO Z BRĄZU. SYMBOL ZMIANY CYWILIZACYJNEJ”
To kolejny film dokumentalny zrealizowany z rozmachem, przez reżysera Krzysztofa Paluszyńskiego! Tym razem specjaliści, rekonstruktorzy i wizualizacje przybliżają nam czasy sprzed około 4000 lat, kiedy to na obszarze Europy nastąpiło przejście z epoki neolitu do epoki brązu. W tym właśnie okresie miał miejsce gwałtowny skok technologiczny i cywilizacyjny. Następny istotny krok w przybliżaniu naszej prehistorii!
Kto widział „Berło z brązu” ten z pewnością nie jest zaskoczony tym zwycięstwem. Jest to chyba najlepszy z dotąd nakręconych filmów przez PalFIlmStudio. Tym samym liczymy, ze w przyszłości powstaną kolejne podobne filmy dokumentalne – tajemnic przeszłości jest jeszcze całkiem sporo do opowiedzenia. Niech jednak nikt nie czuje się bezpieczny, bo w tym roku bardzo niewiele zabrakło, by tytuł zdobyła produkcja z o wiele skromniejszym budżetem, która uklasyfikował się ostatecznie na drugim miejscu.
Pozostali nominowani:
FILM DOKUMENTALNY „TAJEMNICE POMORZA. KAMIENNE KRĘGI”. Pośród lasów Pomorza wznoszą się tajemnicze budowle. Nad jeziorami, rzekami i strumieniami dawny lud zamieszkujący te tereny ustawił kamienne konstrukcje ułożone w kręgi. Do naszych czasów przetrwały zaledwie w kilku miejscach na północy dzisiejszej Polski. Kim byli budowniczowie kamiennych kręgów i dlaczego zadawali sobie trud ich budowy? O tym właśnie w najnowszym dokumencie w reżyserii Tomasza Częścika, wyprodukowanym na zlecenie TV Słupsk.
REKONSTRUKCJA DAMY Z AMPATO NA WYSTAWIE MUZEUM SANKTUARIÓW ANDYJSKICH W PERU. W 1995 roku, na południu Peru, Johan Reinhard i Miguel Zarate odkryli na górze Ampato doskonale zachowaną mumię nastoletniej dziewczynki złożonej w rytuale capacocha. Dama z Ampato po latach doczekała się pełnoplastycznej rekonstrukcji wyglądu przyżyciowego twarzy. I choć dokonał tego głównie Oscar Nilsson, to nad całymi pracami większego zespołu czuwała dr Dagmara Socha z Centrum Badań Andyjskich Uniwersytetu Warszawskiego
TELEDYSK O BOLESŁAWIE II ŚMIAŁYM ZE ZNANYM POLSKIM RAPEREM. To trzeci teledysk, który powstał w ramach projektu „Piast Superstars” z Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. W jego ramach powstają teledyski, w których znani muzycy i artyści wcielają się w role wybranych Piastów. Ostatni utwór pt. „Śmiały” opowiada o konflikcie króla Bolesława Śmiałego i biskupa Stanisława. Utwór napisał raper Liber, który również sam w teledysku wcielił się w postać króla.
KOLEJNA CZĘŚĆ ŚWIĄTYNI HATSZEPSUT W EGIPCIE UDOSTĘPNIONA DLA TURYSTÓW. Świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari, część Nekropolii Tebańskiej w Egipcie, znana ze swojej oryginalności, udostępniła nowe pomieszczenia. Prawdopodobnie służyły one do przechowywania aromatów i lnianych szat.. Otwarcie tych przestrzeni to efekt wieloletnich pracy Polsko-Egipskiej Misji Archeologiczno-Konserwatorskiej. Rok bez wieści z najbardziej polskiego stanowiska w Egipcie to w końcu rok stracony!
NOWA SIEDZIBA MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO NA TERENIE CYTADELI WARSZAWSKIEJ. Przenosiny Muzeum Wojska Polskiego umożliwiły stworzenie prawidziwie nowoczesnej wystawy. Większa przestrzeń wystawiennicza pozwala również na pokazanie eksponatów które wcześniej nie były prezentowane, a trzeba pamiętać, że Muzeum Wojska Polskiego posiada w swych zbiorach około 300 tysięcy eksponatów! Całość robi niesamowite wrażenie, no i w końcu jest coś więcej niż XX wiek.
[2/10] NAJSKUTECZNIEJ POPULARYZOWANE BADANIA 2023
CMENTARZYSKO W PNIU
Cmentarzysko wczesnośredniowieczne i nowożytne w Pniu, badane jest już od dłuższego czasu przez naukowców z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W trakcie tegorocznych prac odkryto 28 nowych grobów, w tym nietypowy pochówek dziecka pochowanego twarzą do ziemi i trójkątną kłódką przy stopie. Projekt ten zyskał uwagę mediów w kraju i na świecie, o czym świadczą reportaże m.in. w TVN, Reuters, CNN czy artykuły w The New York Times.
Trzeba przyznać, że bardzo rzadko odkrycie dokonywane w Polsce cieszą się tak dużym zainteresowaniem zagranicznych mediów. Nie byłoby jednak tego zwycięstwa gdyby nie zeszłoroczne odkrycia dokonane na stanowisku w Pniu, a następnie intensywne działania osób odpowiedzialnych za ich popularyzację. Pamiętajmy, że niezależnie jak ważne byłoby dane odkrycie, jeśli badacze nie zechcą się nim z nikim podzielić to równie dobrze mogłoby do niego nie dojść. Na całe szczęście wszyscy nominowani w tej kategorii nie mają z tym problemów, ale zwycięzca mógł być tylko jeden.
Pozostali nominowani:
ARCHEOLOGIA I STAROŻYTNOŚCI CHODLIKA. W Chodliku położone są relikty jednego z najstarszych i największych grodzisk z wczesnego średniowiecza w Polsce, a w jego okolicy ślady osad ciągną się na przestrzeni przeszło 30 ha. Badacze z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w minionym roku również nie próżnowali. Warto dodatkowo wspomnieć, że dr Łukasz Miechowicz – kierownik tych badań uzyskał niedawno funkcję społecznego opiekuna zabytków na terenie woj. lubelskiego.
STARA DONGOLA W SUDANIE. Stara Dongola położona jest w Sudanie na wschodnim brzegu Nilu. Miasto funkcjonowało przez ponad 1200 lat. Była stolicą królestwa Makurii, założoną prawdopodobnie przez jednego z jej pierwszych królów. Jest to jedyna nominacja w tej kategorii badań prowadzonych poza granicami Polski. Zdecydowanie jednak umieszczenie jednego z licznych odkryć w Starej Dongolii w zestawieniu TOP10 wg zagranicznych serwisów zdecydowanie świadczy, że Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW wykonuje dobrze swoją pracę.
ARCHEOLOGIA GÓRZYCY. O badaniach na stanowisku w Górzycy Muzeum Twierdzy Kostrzyn informowało już we wcześniejszych latach. Stanowisko to zresztą jest dobrze znane archeologom. Dopiero jednak w 2023 roku podjęto decyzję o stworzeniu dedykowanego wyłącznie tym badaniom profilu Facebook. No i bardzo dobrze, że tak się stało, bo nie tylko możemy śledzić postępy aktualnych badań, ale również poznawać jak niesamowite zabytki odkryto w przeszłości. Misa z przedstawieniem Herkulesa długo biła rekordy popularności.
OBOZY LAMSDORF/ŁAMBINOWICE. Podczas II wojny światowej na terenie wojskowego poligonu w Łambinowicach urządzono jeden z największych zespołów obozów jenieckich Wehrmachtu. Prace prowadzone przez Centralne Muzeum Jeńców Wojennych pod kierunkiem dr. Dawida Kobiałki toczą się dopiero od dwóch lat, a już odkryto wiele. Szczególnie warto wymienić odkrycie nieznanych grobów żołnierzy włoskich. Publikacje naukowe, filmy, niesamowite zdjęcia, wywiady i artykuły w prasie lokalnej jak i krajowej to standard dla tego zespołu.
BADANIA W TYKOCINIE. Historia leżącego na pograniczu Mazowsza i Podlasia Tykocina sięga XV wieku. Wydawałoby się klasyczne badania ratownicze, w których trakcie odkryto standardowy przegląd zabytków jak: kafle piecowe, fragmenty garnków z przełomu średniowiecza i nowożytności, ale też pozostałości po koczowniczych ludach z epoki kamienia. Jednak w jakiś sposób relacja z badań na Facebooku Muzeum Podlaskiego w Białymstoku osiągnęła blisko 170 tys. wyświetleń!
[3/10] UNIKATOWY ARTEFAKT 2023
SAMBOROWICE – NAJSTARSZA KOSTKA DO GRY MAJĄCA PONAD 2 TYS. LAT
Badania archeologiczne celtyckiej osady w Samborowicach są prowadzane nieprzerwanie od 11 lat. Nadzór nad pracami od początku sprawują: Jacek Soida – kustosz Działu Archeologii w Muzeum Śląskim, oraz dr Przemysław Dulęba z Uniwersytetu Wrocławskiego. W tym roku odkryto jednak szczególnie wyjątkowy zabytek – kostkę do gry, datowaną na przełom III i II wieku p.n.e. Tym samym jest ona najstarszą kostką do gry, jaką do tej pory znaleziono na terenie Polski!
To jeden z tych unikatowych artefaktów, które mogłyby spokojnie konkurować również w kategorii najważniejszego odkrycia roku. Ostatecznie jednak celtycka kostka do gry, ku utrapieniu innych nominowanych, została wrzucona tutaj, co okazało się krytycznym sukcesem.
Pozostali nominowani:
DAROMIN – ZAWIESZKA Z PRZEDSTAWIENIEM LUDZKIM Z WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA. Nieznaną dotąd siedzibę rycerską z XI-XII w. odkryła Nadwiślańska Grupa Poszukiwawcza Stowarzyszenia Mieszkańców Gminy Annopol „Szansa”. Wśród przedmiotów szczególnie wyróżnia się unikatowa ołowiana zawieszka z wizerunkiem postaci ludzkiej na jednej stronie, bez znanych dotąd analogii. To odkrycie, podobnie jak inne z ostatnich lat w rejonie Sandomierza, rzuca nowe światło na wczesne kontakty z Europą oraz na początki sandomierskiego rycerstwa.
YALE (USA) – ZAGINIONY POLSKI MANUSKRYPT Z XII WIEKU ODNALEZIONY W AMERYKAŃSKICH ZBIORACH. Zaginął w Polsce, a odnalazł się… w USA! Naukowcy z Instytut Sztuki PAN pod kierownictwem dr. Pawła Figurskiego donoszą, że uznawany jeszcze w 2016 roku za zaginiony cysterski manuskrypt z XII wieku został znaleziony w amerykańskich zbiorach na Uniwersytecie Yale. Podróż manuskryptu z Altenbergu koło Kolonii do obecnej lokalizacji to niezwykła opowieść o dziedzictwie kulturowym i badaniach naukowych.
ZAMEK W OJCOWIE – SZCZĄTKI NAJSTARSZEJ ŚWINKI MORSKIEJ (KAWII). Badania na Zamku w Ojcowie, prowadzone z przerwami od 2006 roku, przez dr. Michała Wojenkę z Uniwersytetu Jagiellońskiego do tej pory dostarczyły prawie 16 tysięcy zwierzęcych kości. To wśród nich naukowcy natknęli się na nietypową żuchwę. Analizy wykazały, że jest żuchwa kawii domowej (Cavia porcellus), tym samym odkrywając najstarsze znane nam szczątki świnki morskiej w Polsce. Ponoć była zwierzątkiem domowym, a nie posiłkiem.
SZKUCISKA – BUŁAWA GWAŹDZISTA ODKRYTA PODCZAS PRAC BUDOWLANYCH. Datowany na XII-XIV wiek zabytek, wydobyto podczas prac ziemnych prowadzonych przy budynku stodoły w miejscowości Kłodnica, gm. Wilków. Urobek w postaci piasku i gruzu został wywieziony do pobliskiej miejscowości i posłużył jako utwardzenie podjazdu. Dopiero wtedy głowica buławy została dostrzeżona przez dwunastoletniego Witolda Bołtucia z miejscowości Szkuciska. Rodzice chłopca niezwłocznie zgłosili fakt odkrycia do WUOZ w Lublinie.
GÓRA CERGOWA – BRĄZOWY NASZYJNIK SPRZED 2,5 TYS. LAT ODKRYTY NA DNIE POTOKU. Odkrycia dokonano w rejonie góry Cergowa i Przełęczy Dukielskiej. Poszukiwania prowadzono w ramach projektu Wojciecha Pasterkiewicza z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Naszyjnik wypatrzył na dnie potoku Krzysztof Wiśniewski, jeden z członków Stowarzyszenia Eksploracyjno-Historycznego „Galicja”, wspierających naukowców w badaniach. Zabytek odkryty na dnie potoku, stanowi jedno z najstarszych tego typu znalezisk w Polsce.
[4/10] NAJCIEKAWSZY PROJEKT ROZPOCZĘTY W 2023
BIOREGION BIEBRZA. RZEKA I CZŁOWIEK
Projekt realizowany przez Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Biebrzański Park Narodowy, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytet Jana Kochanowskiego obejmuje badania wykopaliskowe, poszukiwania podwodne oraz rozpoznanie terenu metodami nieinwazyjnymi jak magnetometria, georadar oraz analiza zdjęć lotniczych. Współpraca ma na celu pogłębianie wiedzy o dziedzictwie kulturowym i przyrodniczym regionu, oraz wpływ człowieka na środowisko.
Ta kategoria jest jedną z najtrudniejszych pod względem nie tylko wyłonienia zwycięzcy, ale choćby samych finalistów! Jury wybierało spośród prawie 40 nominacji, a i tak jesteśmy pewni, że nie udało się nam uwzględnić wszystkich projektów. Przynajmniej 3/4 tyczą się ziem dzisiejszej Polski, zatem wszyscy martwiący się o stan badań przeszłości naszych ziem mogą spać spokojni. Dodatkowo opieramy się w dużym stopniu na opisie celów i założeń, a efekt może być całkowicie inny od zamierzonego. Biorąc jednak pod uwagę skalę współpracy w ramach „Bioregionu Biebrza” podejrzewamy, że pozostaje tylko cierpliwie czekać na imponujące rezultaty.
Pozostali nominowani:
WERYFIKACJA GRODÓW Z WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA NA ZACHODNIM PRZEDPOLU POZNANIA. Pełny tytuł projektu: „Weryfikacja chronologii i charakteru wczesnośredniowiecznych grodów na zachodnim przedpolu Poznania w świetle zintegrowanego modelu badań archeologicznych” w sumie tłumaczy wszystko. Jego celem jest ustalenie szczegółowej chronologii i funkcji obiektów w dorzeczu Mogilnicy oraz ich związku z grodu poznańskim. Projekt obejmuje badania nieinwazyjne, wykopaliska oraz analizy zabytków.
GENEZA POWSTANIA STOLICY INKÓW. Projekt ma na celu zbadanie początków miasta Cusco w Peru, dawnej stolicy Imperium Inków. Prowadzony przez zespół międzynarodowych naukowców, skupia się na dwóch niezbadanych dotąd stanowiskach: Cruz Moqo i Patallacta. Celem jest zrozumienie, jak z niewielkiego stanowiska Cusco przekształciło się w potężną stolicę imperium. Projekt wykorzystuje techniki oraz badania archeologiczne, w tym datowanie 14C i analizy palinologiczne, do odkrywania wczesnego rozwoju miasta.
TŁUMACZENIE NA ANGIELSKI „KRONIKI POLSKIEJ” KADŁUBKA. Celem projektu „Kronika polska” biskupa krakowskiego Wincentego zwanego Kadłubkiem. Wydanie krytyczne łacińsko-angielskie” jest opracowanie pierwszego krytycznego tłumaczenia, które umożliwi anglojęzycznym odbiorcom dostęp do źródeł dotyczących historii średniowiecznej Polski. Pozwoli to tym samym badaczom na analizę materiałów źródłowych związanych z historią Polski, ugruntowując nasz wkład w kształtowaniu chrześcijańskiej Europy.
ODMIENNE ŚWIATY EUROPEJSKIEGO PATRIARCHATU. Projekt pt. „Odmienne światy europejskiego patriarchatu: historyczne systemy rodziny a nierówności związane z płcią i wiekiem w perspektywie porównawczej” ma na celu zbadania zależności między strukturami rodzin a nierównościami płci i wieku w Europie od nowożytności do XX wieku. Podstawą do badań są dane z powszechnych spisów ludności. Wyniki projektu mają poszerzyć zrozumienie historycznych form rodziny i zróżnicowania patriarchatu w Europie.
CZY TO AEROFONY? Projekt pt. „Czy to aerofony? Interdyscyplinarne badania kościanych rurek datowanych na eneolit i epokę brązu, z terenów środkowej Europy” skupia się na badaniu kościanych rurek i sprawdzeniu czy te artefakty mogły służyć jako instrumenty muzyczne lub narzędzia dźwiękowe. Projekt obejmuje analizy makro i mikroskopowe, fotogrametrię, mikrotomografię oraz eksperymenty z wykonaniem aerofonów przy użyciu narzędzi z epoki kamienia i brązu.
[5/10] NAJLEPSZA WYSTAWA CZASOWA 2023
SZYFRODZIEWCZYNY
„Szyfrodziewczyny” to kobiety wybitne, niestety jednak w większości wcale lub mało znane. Ekspozycja w poznańskim Centrum Szyfrów Enigma prezentuje wkład kobiet w dziedzinie kryptologii, matematyki i informatyki. Opowiada o m.in. pierwszej programistce Adzie Lovelace, Grace Hopper pionierce programowania albo o Margaret Hamilton, która wraz z zespołem odpowiadała za sukces misji Apollo 11. Projekt przybliża również takie postacie jak Zofia Sokolnicka, Hanna Malewska, Wanda Modlibowska. Wystawa jest częścią projektu, który obejmuje program rezydencji artystycznej poświęcony polskim „szyfrodziewczynom”
To pierwsza zwycięska wystawa w historii naszego plebiscytu, która nie prezentuje żadnego zabytku archeologicznego. Zawsze jednak powtarzamy, że archeologia to nie tylko zabytki, a historia to nie tylko daty. Przeszłość jest nierozerwalnie związana z konkretnymi osobami, a gdy tylko jest taka możliwość, to zawsze warto ich przykładami inspirować kolejne pokolenia. Często zapominamy o wkładzie kobiet w naszą historię, traktowane są one jako bohater zbiorowy, przez wieki mieliśmy do czynienia z efektem Matyldy – ta wystawa jest arcyważna w przywracaniu świadomości o zasługach prawdziwych bohaterek!
Pozostali nominowani:
BLACK METAL. KOWALSTWO WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU. Wystawę o hutnictwie i kowalstwie przygotowała i zorganizowała Officina Ferraria we współpracy z Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, tym samym zapewniając coś nowego dla stałych bywalców tej placówki. Dziesiątki zabytków, różne stopy żelaza, rekonstrukcje i repliki narzędzi i broni. Jeśli nie mieliście okazji zobaczyć ich w Gnieźnie to nic straconego, bo Officina Ferraria zapowiedziała, że z chęcią odwiedzi z nią i inne muzea!
ŚLADAMI POLSKICH PIONIERÓW BADAŃ STAROŻYTNEGO EGIPTU. Najnowsza wystawa czasowa w Muzeum Archeologicznego w Krakowie jest ważna pod wieloma względami. Przede wszystkim przybliża sylwetkę zapomnianego badacza – Tadeusza Smoleńskiego – pierwszego polskiego egiptologa. Prezentuje także unikatowy zbiór zabytków jakim jest słynne „Muzeum w Plecaku”! Nie bez znaczenia jest też wkład Katedry Radiologii Collegium Medicum UJ, bowiem przypomina pionierskie badania mumii przeprowadzone 30 lat temu.
KRAJ CZEKAJĄCY NA SWEGO ODKRYWCĘ. Po II wojnie światowej, Pomorze Zachodnie stało się częścią Polski. Prof. Władysław Łosiński opisał je wtedy jako „kraj czekający na swego odkrywcę”, i to jest tematem najnowszej wystawy na Zamku Królewskim w Warszawie, zorganizowanej we współpracy z Muzeum Regionalnym im. Andrzeja Kaubego w Wolinie. Ekspozycja podkreśla wyniki badań po 1945 r. i prezentuje sylwetki trzech osób, które w pełni oddały się badaniom tego regionu. Wolin, Koszalin, Słowianie, Skandynawowie – wszystko w jednym miejscu!
LUDZIE I BESTIE Z KAFLI RODEM. Kafle. Z pozoru zwyczajne przedmioty z wypalonej gliny o różnorodnych formach, wzorach i kolorystyce są bohaterami wystawy czasowej w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Stworzone do celów użytkowych, z czasem stały się ozdobnym elementem wnętrz mieszkalnych. Rozbudowana ikonografia kafli odzwierciadlała status, poglądy i upodobania właścicieli. Zaprezentowana kolekcja kafli stanowi ciekawy przyczynek do poznania bogatej kultury średniowiecza i czasów nowożytnych.
NIEBIAŃSKI DYSK Z NEBRY. SERCE EUROPY 3600 LAT TEMU. Niebiański Dysk z Nebry to jedno z najważniejszych znalezisk archeologicznych końca ubiegłego stulecia, wpisane na listę „Pamięć Świata” UNESCO. Ukazuje najstarsze znane na świecie konkretne przedstawienie zjawisk astronomicznych. Daje nam wgląd w wiedzę o świecie i religię naszych przodków sprzed 3600 lat. Jego ultrawierną kopię można było do niedawna podziwiać w Spichlerzu Błękitny Baranek, oddziale Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. To była prawdziwa gratka!
[6/10] NAJWAŻNIEJSZA KSIĄŻKA 2023
MIAŁA STRÓJ BOGATY MALOWANY W RÓŻNE ŚWIATY
Katalog wystawy pod tym samym tytułem prezentowanej w oddziale Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, na Grodzisku w Sopocie, autorstwa Karoliny Czonstke-Świątkowskiej. W książce i na wystawie udało się zaprezentować zbiór blisko 750 unikatowych muzealiów jubilerskich z Polski, Litwy, Łotwy, obwodu kaliningradzkiego oraz Danii. Wiele z nich pokazano publicznie po raz pierwszy, a liczne i duże ilustracje stanowią cenne źródło informacji nie tylko dla naukowców.
Nie jesteśmy w stanie nawet zliczyć ileż razy żałowaliśmy, że naprawdę niesamowite książki o tematyce archeologicznej ilustrowano bardzo małymi, często czarno-białymi, ilustracjami zabytków lub stanowisk. Tego typu zarzuty publicznie wygłaszaliśmy nawet w stosunku do niektórych minionych zwycięzców w tej kategorii. A kto nas zna, ten wie, że odpowiednia szata graficzna znaczy dla nas bardzo dużo. Sądzimy jednak, że i dla samych Czytelników jest ona ważna. Tym bardziej cieszymy się, że zabytki wczesnośredniowiecznych Słowian, Bałtów i Skandynawów możemy dzięki tegorocznemu zwycięzcy oglądać w pełnej krasie!
Pozostali nominowani:
ARCHEOLODZY POLSCY WOBEC NAZIZMU I STALINIZMU. Książka dr Pauliny Florjanowicz to pierwsze szczegółowe opracowanie postaw wybranych polskich archeologów z lat 1939–1956 wobec totalitaryzmów nazistowskiego i stalinowskiego. Omawia doświadczenia Polski z oboma reżimami, prezentując komparatystyczne podejście do ideologii rządzących w Berlinie i Moskwie. Skupia się na rekonstrukcji historii archeologii w tym okresie oraz na percepcji tych ideologii przez polskich archeologów.
RELIGIE DAWNYCH SŁOWIAN. WYDANIE 2. Książka prof. Dariusza Sikorskiego dotyczy wierzeń słowiańskich, ale odbiega od oczekiwań romantycznych opisów. Skupia się na analizie perspektyw późniejszych badaczy na temat słowiańskiej religii. Adresuje narastające kontrowersje i hipotezy dotyczące niepewnych danych archeologicznych i nielicznych tekstów. Jest to przede wszystkim naukowa publikacja, podkreślająca trudności w udowadnianiu hipotez na temat słowiańskich wierzeń.
OKRĄGŁA GÓRA W PASYMIU. MIEJSCE, KTÓRE RODZIŁO WŁADZĘ. Prowadzone od 2016 roku wykopaliska na grodzisku w Pasymiu okazały się nadzwyczaj owocne. Jest to popularnonaukowe uzupełnienie i dodatek do właściwego, pełnowymiarowego opracowania naukowego, autorstwa dr. Sławomira Wadyla. W teorii po zakończeniu pracy nad naukową monografią, materiał zwykle jest już kompletny, wymaga więc jedynie uproszczenia i skrócenia. Choć nie jest to łatwe zadanie, uważamy, że jest to pomysł wart częstszego stosowania!
WIELKA PIRAMIDA. TAJEMNICE CUDU STAROŻYTNOŚCI. To najlepsza rodzima książka popularnonaukowa o tym w jaki sposób zbudowano Wielką Piramidę. Szymon Zdziebłowski bada dowody na to, że Wielką Piramidę zbudował Cheops, techniki jej budowy, rolę prostych narzędzi kamiennych oraz pochodzenia teorii o pozaziemskim wpływie. Zawiera także niekonwencjonalne teorie, poddając je analizie. Skupia się na historii badań piramidy i związanych z nią najnowszych odkryciach, eksplorując wszelkie tajemnice.
SKARB SŁUSZKÓW I. DENARY KRZYŻOWE Z PRZEŁOMU XI I XII WIEKU. Pierwszy skarb ze Słuszkowa, odkryty w 1935 roku, zawiera ponad 13 tysięcy monet, ozdoby i srebro, ukryte na początku XII wieku. Wśród nich są rzadkie denary palatyna Sieciecha. Analizy pozwoliły zrewidować przypisywanie niektórych monet krzyżowych do saskich warsztatów, wiążąc je z polskim mennictwem. Książka dr. Adama Kędzierskiego odmienia obraz mennictwa w czasach Władysława Hermana i Zbigniewa.
[7/10] NAJWAŻNIEJSZY SKARB 2023
SZPROTAWA – SKARB PONAD 100 BRAKTEATÓW Z XIII WIEKU
Takie odkrycia zdarzają się rzadko! Nawet jeśli w trakcie badań ratowniczych udaje się natrafić na depozyty monet, to prawie nigdy nie zachowują się one in situ, czyli w miejscu złożenia setki lat temu. Prawie, bo w tym roku dokonała tego firma ISKANDER. Zachowała się nawet sakiewka, w której schowano ponad 100 srebrnych monet z XIII wieku. To cenne źródło do badań nad takimi depozytami!
W jaki sposób dokonuje się takich odkryć? Choć pytany, archeolog Radosław Kuźbik nie zdradził nam sekretu. Podejrzewamy, że trochę szczęścia z pewnością nie zaszkodzi, ale w tym wypadku to przede wszystkim zasługa prawidłowo i metodycznie prowadzonych badań ratowniczych. Bez tego nie udałoby się odkryć woreczka wkopanego w nienaruszony poza tym grunt. Piękna historia odkrycia, która pokazuje, że nawet podczas standardowej budowy nie wiadomo co czeka na odkrycie. To zresztą nie jedyne tego typu w tej edycji „Archeologicznych Sensacji”.
Pozostali nominowani:
LUBICHOWO – SKARB RZYMSKICH SESTERCJI. Depozyt 29 sestercji odkryli członkowie Międzywojewódzkiego Stowarzyszenia Detektorystyczno-Eksploracyjnego UNIA. Wydobycie monet zostało dokonane pod kontrolą urzędników WUOZ w Gdańsku. Skarb tak dużej liczby starożytnych monet, bitych od III wieku p.n.e. do III wieku n.e., jest niezwykle rzadki w tym regionie i rzuca nowe światło na jego historię.
CZERNIĘCIN PODUCHOWNY – DEPOZYT OZDÓB Z EPOKI BRĄZU. Pan Łukasz Jabłoński uzyskał pozwolenie na prowadzenie poszukiwań z użyciem wykrywacza metali w styczniu. Już pierwsze wyjście w teren na łąki w Czernięcinie Poduchownym zaowocowało odkryciem 13 ozdób wykonanych z brązu, które zalegały na gł. ok. 20-25 cm! I choć odkrycie zgłoszono już po wydobyciu przedmiotów z ziemi, to dalsze działania poprowadzono już zgodnie z obowiązującymi standardami.
KOCIEWO – DEPOZYT SIEKIEREK Z EPOKI BRĄZU. W lasach Nadleśnictwa Starogard poszukiwacz Denis Konkol odkrył pięć siekierek z okresu brązu, datowanych na okres między 1700 a 1300 p.n.e. Znalezisko jest wyjątkowe ze względu na liczbę i stan zachowania przedmiotów. Zabytki pozostawiono w miejscu odkrycia, dzięki czemu wydobycie mogło odbyć się pod nadzorem archeologów z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
BARCZEWKO – SKARB BRAKTEATÓW Z XIV WIEKU. Ok. 150 XIV-wiecznych monet odkryto podczas badań prowadzonych przez archeologów z Uniwersytetu Gdańskiego w tzw. „warmińskich Pompejach”. Poza monetami natrafiono na cenne militaria, w tym głowicę miecza i kord. Barczewko, zniszczone w 1354 r. przez wojska litewskie, stanowi „kapsułę czasu“ dla naukowców, stanowiąc cenne źródło informacji o początkach Warmii.
ZAMEK GRODZIEC – 4 ZAGINIONE KOLUMNY BODO EBHARDTA. Gdy w 1906 słynny niemiecki architekt Bodo Ebhardt przywracał leżący na Dolnym Śląsku zamek Grodziec z ruin, zamkową studnię przyozdobił w 4 całkowicie różne kolumny. Po II wojnie światowej ślad po nich jednak zaginął. Do dziś! Na fragmenty kolumn przypadkowo natrafili członkowie Grupy Eksploracyjnej Miesięcznika Odkrywca (GEMO) w trakcie poszukiwań legendarnego tunelu.
[8/10] CO TRZEBA CYTOWAĆ PO 2023
GENETYCZNA HISTORIA EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ W PIERWSZYM TYS. N.E.
Badanie genetyczne 474 osobników ze stanowisk kultury wielbarskiej w Polsce wykazało genetyczne podobieństwo między współczesnymi i starszymi ludami północnej Europy. Dane sugerują, że ludność kultury wielbarskiej powstała przez mieszanie się imigrantów z północy z autochtonami na początku pierwszego tysiąclecia n.e. Dodatkowo wyniki sugerują prawidłowość hipotezy o genetycznej ciągłości populacji między epoką żelaza a średniowieczem, ale jednocześnie badacze sugerują poważne zmiany pod względem kulturowym.
Bardzo niecierpliwie czekaliśmy na wyniki badań prowadzonych w ramach tego projektu. Tak to jednak bywa, że na publikacje w renomowanych czasopismach trzeba odpowiednio długo czekać. Czy wedle tego co niektórzy wieszczyli przewróciła ona całkowicie obraz przeszłości? Raczej nie, bo takie prace zdarzają się bardzo, bardzo rzadko. Nauka to częściej ewolucja niż rewolucja i w tym przypadku z pewnością mamy do czynienia z ważnym krokiem, a wszyscy zajmujący się zagadnieniem genetycznej historii ziem dzisiejszej Polski, najpewniej będą brać ją pod uwagę w swoich przyszłych studiach. Na ile zaś wszystkie ustalenia są trafne? Zdania są co najmniej podzielone szczególnie, że kontrowersje wzbudził fakt, bardzo luźnego podejścia zespołu badawczego, w głównej mierze składającego się z biologów i genetyków, do części analizowanych źródeł archeologicznych i dotychczasowych ustaleń archeologów. Mamy nadzieję, że wiele z wątpliwości w przyszłości jednak zostanie wyjaśnione.
Pozostali nominowani:
WPŁYW ROLNICTWA NA PREHISTORYCZNE PRAKTYKI KULINARNE W EUROPIE PÓŁNOCNEJ. Badania nad przejściem od łowiectwa do rolnictwa w północnej Europie wskazują na zaskakującą ciągłość w użytkowaniu potraw rybnych i dzikich roślin przez łowców-zbieraczy i rolników. Analiza ponad 1000 naczyń glinianych ujawniła wykorzystanie produktów mlecznych przez łowców-zbieraczy, co sugeruje wymianę z rolnikami i znacznie większą współpracę między tymi grupami. Odkrycie to rzuca nowe światło na proces rozwijania się rolnictwa i adaptacji społeczności rolniczych do nowych środowisk.
PRZEKAZYWANIE GARNCARSTWA WŚRÓD PRADZIEJOWYCH EUROPEJSKICH ŁOWCÓW-ZBIERACZY. Zespół badaczy przeanalizował ceramikę ze 156 miejsc w Europie udowadniając, że umiejętność wytwarzania naczyń trafiła do Europy również przez Syberię i rejon Morza Kaspijskiego. Stwierdzono, że garncarstwo było powiązane z regionalnymi praktykami kulinarnymi, a nie czynnikami środowiskowymi. Wyniki sugerują istnienie sieci komunikacyjnych między społecznościami, które przekazywały sobie wiedzę o garncarstwie jeszcze przed pojawieniem się innych dużych innowacji, takich jak rolnictwo czy metalurgia.
TENDENCJE PRZEMOCY NA STAROŻYTNYM BLISKIM WSCHODZIE. Badanie na temat przemocy wśród wczesnych ludzi analizuje uszkodzenia czaszek z okresu przedklasycznego na Bliskim Wschodzie. Wyniki pokazują, że przemoc międzyludzka osiągnęła szczyt w okresie chalkolitycznym, potem spadła, a ponownie wzrosła między późną epoką brązu a okresem żelaza. Badanie to daje nowe spojrzenie na wczesną historię konfliktów ludzkich sugerując, że przemoc była bardziej powszechna w okresach stresu i zmian społecznych, niezależnie od funkcjonującego ustroju politycznego.
SEGMENTACJA SPOŁECZNA I WCZESNA URBANISTYKA W MEZOPOTAMII. Badanie w Tell Brak wskazuje, że rozwój miasta był prawdopodobnie spowodowany lokalną migracją, gdzie poszczególne grupy utrzymywały swoją tożsamość, tworząc później szerszą wspólnotę miejską. Wyniki pokazują różnice w morfologii zębów grup z późnego chalkolitu i wczesnej epoki brązu, wykazują segmentację społeczną wśród wczesnych mieszkańców, co podkreśla, jak organizacja społeczna kształtowała się wraz z urbanizacją.
ŁOWIECKO-ZBIERACKIE POCHODZENIE POPULACJI EUROPY ŚRODKOWEJ W EPOCE BRĄZU. Badanie dotyczy genetycznych powiązań populacji z Europy Środkowo-Wschodniej z epoki brązu, ujawniając wzrost dziedzictwa genetycznego łowców-zbieraczy i patrylokalną strukturę rodową w środkowej epoce brązu. Analizowano 91 nowo wygenerowanych genomów z epoki brązu z terenów dzisiejszej Polski i Ukrainy. Wyniki wskazują na dodatkowe zdarzenie wymieszania z populacją o wysokim udziale genów łowców-zbieraczy, sugerując złożoność procesów demograficznych i kulturowych w przeszłości.
[9/10] NAJWAŻNIEJSZE ZAGRANICZNE ODKRYCIE POLSKICH ARCHEOLOGÓW 2023
STARA DONGOLA (SUDAN) – UNIKATOWE MALOWIDŁA CHRZEŚCIJAŃSKIE Z XIII WIEKU
Zespół prof. Artura Obłuskiego z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW odkrył w Starej Dongoli, dawnej stolicy średniowiecznego królestwa Makurii, zespół pomieszczeń z unikatowymi chrześcijańskimi malowidłami. Sceny te, datowane na XIII wiek, przedstawiają życie Maryi, Archanioła Michała, Chrystusa oraz króla Makurii – Dawida, co jest prawdziwą rzadkością! Odkrycie to stanowi kluczowy wkład w zrozumienie historii i sztuki chrześcijańskiej w Afryce.
Nie bez powodu odkrycie w Starej Dongolii zostało uhonorowane również przez amerykański magazyn poświęcony archeologii i umieszczone w ich rocznym podsumowaniu. Zarówno to, jak i pozostałe nominacje w tej kategorii, są kolejnym dowodem na to, że polscy archeolodzy stoją w czołówce międzynarodowych badań, przyczyniając się do odkrywania i zachowania globalnego dziedzictwa kulturowego.
Pozostali nominowani:
MAREA (EGIPT) – BADANIA NUMIZMATYCZNE ZMIENIAJĄ OBRAZ OBIEGU MONETARNEGO W STAROŻYTNYM EGIPCIE. Numizmatycy z Wydziału Archeologii UW przebadali prawie 8,5 tys. monet odkrytych w Marei, nieopodal Aleksandrii. Ich ustalenia zmieniają znany obraz obiegu monetarnego w Egipcie u schyłku starożytności! Analizowane drobne monety, dotąd często pomijane w badaniach udowodniły, że dominują monety bite w Kartaginie przez królów wandalskich, a następnie, po odbiciu Afryki z rąk barbarzyńców, przez Justyniana.
PACHACAMAC (PERU) – 73 NIENARUSZONE POCHÓWKI Z OKRESU IMPERIUM WARI. Na stanowisku archeologicznym Pachacámac, niedaleko Limy, zespół badaczy pod kierownictwem prof. Krzysztofa Makowskiego z Papieskiego Katolickiego Uniwersytetu w Peru dokonał przełomowego odkrycia. Odsłonięto 73 nienaruszone pochówki z okresu Imperium Wari, datowane na okres między 800 a 1100 n.e. Tego typu odkrycia są niezwykle rzadkie i stanowią cenne źródło informacji na temat życia, śmierci i wierzeń w przedhiszpańskich Andach.
CHEIA (RUMUNIA) – OCHRONNA CZASZKA WILKA W KURHANIE SPRZED 2 TYS. LAT. W miejscowości Cheia odkryto i przebadano kurhany z poł II w. n.e. Niecodzienne było jednak zamknięcie wkopu rabunkowego w jednym z nich. Złożono tam kilka kamieni, a nad nimi czaszkę wilka. Rumuńsko-polski zespół badaczy pod kierownictwem dr. Bartłomieja Szmoniewskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN i dr Valentiny Vonea z Muzeul de Istorie Națională șiArheologie w Konstancy uważa, że mogło to stanowić zabieg rytualno-magiczny.
SOPARA (INDIE) – USTALENIE ROLI I ZASIĘGU STAROŻYTNEGO PORTU. Polsko-indyjski zespół archeologów prowadzony przez dr Emilię Smagur z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW ustalił zasięg starożytnego miasta portowego Sopara w zachodnich Indiach. Wykorzystując nowoczesne techniki, w tym dane LiDAR i badania powierzchniowe, ustalono kierunki rozwoju przestrzennego miasta. Odkrycia potwierdzają znaczenie Sopary w handlu międzykontynentalnym i ważną rolę portu jaką pełnił od starożytności do średniowiecza
WYSPA LUKOVAC (CHORWACJA) – JUŻ 1,5 TYS. LAT TEMU W DZISIEJSZEJ CHORWACJI PITO EGIPSKIE WINO. Polsko-chorwacki zespół archeologów pod kierunkiem prof. Fabiana Welca z Instytutu Archeologii UKSW odkrył na wyspie Lukovac w Chorwacji fragmenty amfor, świadczące o imporcie wina z Egiptu, Grecji i Bliskiego Wschodu. Zmienia to znacząco obraz relacji dzisiejszych wysp Chorwacji ze wschodnim basenem Morza Śródziemnego. Tak liczne fragmenty amfor z bizantyjskiego Egiptu to dodatkowo pierwsze tego rodzaju odkrycie w Chorwacji.
[10/10] NAJWAŻNIEJSZE ODKRYCIE ARCHEOLOGICZNE W POLSCE 2023
ŁEKNO – ŚREDNIOWIECZNA DROGA MAJĄCA PONAD 500 LAT W IDEALNYM STANIE
Drogę z drewnianą nawierzchnią, datowaną na XV wiek, odkryto podczas prac budowlanych, o czym natychmiast powiadomiono archeologa Marcina Krzepkowskiego z Muzeum Regionalnego w Wągrowcu. Konstrukcja znajdowała się 40 cm pod współczesnym asfaltem. Odsłonięto tylko jej fragment, lecz może ona mieć nawet 170 m długości! Między belkami dodatkowo odkryto liczne zabytki, w tym monety od czasów panowania Kazimierza Wielkiego po Jagiellonów.
To prawda, że średniowieczne drogi odkrywane są w innych miejscach w Polsce. Najwięcej przykładów znamy z dużych miast, gdzie wielometrowe nawarstwienia umożliwiły im zachowanie się do czasów współczesnych. I choć Łekno utraciło prawa miejskie w XIX wieku, to w średniowieczu było ważnym ośrodkiem targowym i administracyjnym na szlaku między Wielkopolską a Pomorzem. Najnowsze odkrycie jest świetnym na to dowodem, ale nie tylko pełni ono ważną rolę w budowaniu świadomości o lokalnej historii. Już teraz odkryty fragment 25 metrów jest jednym z najdłuższych odcinków średniowiecznych dróg jakie dotąd udało się odkryć na terenie Polski. A jeśli tylko wstępne ustalenia się potwierdzą, to podejrzewamy, że przez bardzo długo nie uda się odkryć bardziej imponującej, średniowiecznej drogi. Oczywiście trzymamy kciuki!
Pozostali nominowani:
SOBIECIN – PRAWDOPODOBNY GRÓB SCYTYJSKIEGO WOJOWNIKA. Prace ratownicze w Sobiecinie pod Jarosławiem, które prowadził Mirosław Kuś, związane były z budową nowego odcinka drogi wojewódzkiej Jarosław–Oleszyce–Cieszanów–Bełżec. Natrafiono w ich trakcie na pięć grobów, datowanych na wczesną epokę żelaza, z czego jeden zawierał specyficzne elementy uzbrojenia i ceramiczne naczynie. Pochówek z czekanem, uznany za prawdopodobny grób scytyjskiego wojownika byłby pierwszym znanym nam z terenów dzisiejszej Polski.
STUDZIENNA – NAJSTARSZE ŚLADY POBYTU CZŁOWIEKA NA PRZEDPOLU BRAMY MORAWSKIEJ SPRZED 130 TYS. LAT. Zespół prof. Andrzeja Wiśniewskiego z Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskie odkrył w dzielnicy Raciborza wyroby kamienne neandertalczyków sprzed około 130 tysięcy lat, co tym samym stanowi najstarszy dotąd nam znany ślad pobytu człowieka w regionie Bramy Morawskiej. Znaleziska wskazują na wielokrotne wizyty neandertalczyków, którzy pozostawili narzędzia na dnie doliny rzecznej.
CIEPŁE – SZKIELET POZBAWIONY CZASZKI NA GRODZISKU Z X–XI WIEKU. Niezwykły kompleks w Ciepłem bywa uznawany za bazę Piastów do zdobycia Pomorza na przełomie X i XI wieku. Pośród wyników najnowszych badań prowadzonych przez dr. Sławomira Wadyla z Wydziału Archeologii UW, najbardziej zagadkowym odkryciem jest jeden z pochówków. Nie dość, że szczątki odkryto na terenie grodziska, to dodatkowo brakuje czaszki, którą wyjęto jakiś czas po złożeniu zmarłego. Na ten moment nie są znane podobne pochówki.
LUBLIN – MURY NIEZNANEJ DOTĄD ŚREDNIOWIECZNEJ WIEŻY NA TERENIE DAWNEGO KLASZTORU BERNARDYNÓW. Do odkrycia doszło podczas prac konserwatorskich w kościele pw. Nawrócenia św. Pawła oraz przyległym dawnym klasztorze pobernardyńskim. Analiza architektoniczna przeprowadzona przez dr inż. arch. Krzysztofa Janusa z Politechniki Lubelskiej sugeruje, że wieża może być jedną z najstarszych murowanych konstrukcji w Lublinie, starszą niż kazimierzowskie mury obronne miasta z 1341 r. Zmienia to znacząco obraz rozwoju przestrzennego tego miasta.
POJEZIERZE CHEŁMIŃSKIE – MIEJSCE SKŁADANIA OFIAR SPRZED 2,5 TYS. LAT. Dziś to miejsce jest osuszonym torfowiskiem przekształconym w pole uprawne, ale kiedyś było tam jezioro. Odkrycia miejsca rytuałów ofiarnych sprzed 2,5 tys. lat dokonali członkowie Kujawsko-Pomorskiej Grupy Poszukiwaczy Historii. Po dokonaniu zgłoszenia rozpoczęto badania kierowane przez Wojciecha Sosnowskiego z WUOZ w Toruniu. To pierwsze znane z terenów Polski miejsce, gdzie potencjalnym ofiarom z ludzi towarzyszyły tak liczne depozyty brązowych przedmiotów.
Kolejny rok pełny niesamowitych archeologicznych odkryć, wydarzeń i premier za nami! Pośród uznanych przez nas i Was za najważniejsze znaleźli się dobrze znani i lubiani weterani, ale mieliśmy także parę imponujących debiutów. Jak zawsze w zestawieniu znalazły się odkrycia dokonywane przez naukowców, poszukiwaczy, hobbistów, amatorów, lecz wszystkich będących pasjonatami. Okazuje się, że zarażać pasją i inspirować do odkrywania przeszłości można bez ogromnych budżetów, jeśli tylko robi się to w przemyślany sposób. Choć, oczywiście nie mamy nic przeciwko inicjatywom z porządnym zapleczem, bo bez nich w wielu wypadkach najpewniej wciąż stalibyśmy w miejscu.
W 2023 roku nasz zeszłoroczny apel jest jeszcze bardziej potrzebny niż tego byśmy sobie życzyli. Pamiętajmy, że tylko wspólnie będziemy w stanie podołać stale rosnącym przed nami wyzwaniom. Jeśli bowiem, nie zatroszczymy się o odpowiednią ochronę dziedzictwa kulturowego dziś, to w przyszłości nie będzie się już o co troszczyć. Miejmy też zawsze na uwadze, że odkrycie to tylko pierwszy i najprostszy krok, później bowiem przychodzi o wiele bardziej skomplikowane co z nim zrobić dalej. Jeśli jednak będziemy się wspierać wspólnie w swoich działaniach możemy oczekiwać nawet takich efektów jak u tegorocznych nominowanych – a często jest czego zazdrościć!
Jeśli zaś nie macie pomysłu co zrobić ze swoim odkryciem, jak wypromować wyniki swoich badań czy dotrzeć do większej liczby odbiorców, to zawsze możecie się zgłosić do jednego z organizatorów tegorocznej odsłony plebiscytu na najważniejsze odkrycia i wydarzenia polskiej archeologii. W tym roku byli nimi redakcja kwartalnika „Archeologia Żywa”, redakcja miesięcznika „Odkrywca”, Szymon Zdziebłowski z redakcji „National Geographic Polska” oraz dr Anna Jankowiak, której działalność śledzić możecie na profilach społecznościowych @wiedzma_od_wiedzy.
Gratulujemy wszystkim nominowanym, zwycięzcom i dziękujemy każdemu, kto przez kolejny rok w słońcu, deszczu czy śniegu odkrywał, chronił, badał i popularyzował nasze wspólne dziedzictwo kulturowe. I to tyle! „Archeologiczne Sensacje 2023” uważamy za zamknięte.
Wykorzystane w plebiscycie zdjęcia i informacje pochodzą z naszych archiwów, a także zostały pozyskane z profili społecznościowych i materiałów prasowych dostępnych na stronach wzmiankowanych grup, stowarzyszeń i instytucji. W razie pytań, wyłapania nieścisłości lub jakichkolwiek zastrzeżeń prosimy o kontakt mailowy z redakcją „Archeologii Żywej”.
