STAROŻYTNOŚĆ to najwcześniejsza epoka historyczna trwająca od wynalezienia pisma (około 4-3,5 tys. lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r. n.e.). Historycy wcześniejszy okres nazywają w całości prehistorią, ale my archeolodzy jesteśmy bardziej dociekliwi i stworzyliśmy dokładniejszy podział na epoki archeologiczne.
Ramy czasowe starożytności
Najstarszy alfabet powstał w Mezopotamii między 3400 a 3300 rokiem p.n.e. Moment przejścia do kultury piśmiennej uznaje się też zwykle za punkt graniczny między prehistorią a historią – w tym zaś przypadku historią starożytną.
W ostatnich dekadach nasilają się tendencje do przesuwania początków starożytności w czasy znacznie bardziej odległe. Za takim krokiem przemawiają nowe odkrycia archeologiczne, dowodzące istnienia przejawów budownictwa monumentalnego wiele tysięcy lat przed powstaniem Egiptu czy Sumeru. Wiele dzisiejszych podręczników uznaje, że epoka starożytna rozpoczęła się wraz z końcem ostatniej epoki lodowcowej: a więc około 9-10 000 tysięcy lat p.n.e.
Czy starożytność to antyk?
O ile antyk miał miejsce w starożytności, to nie cała starożytność to antyk. Tradycyjnie antykiem określa się ten fragment starożytności, o którym najwięcej uczy się w polskich szkołach i przez pryzmat, którego tworzone są powtórki do matury. Chodzi więc głównie o okres rozkwitu cywilizacji i kultury starożytnej Grecji i Rzymu, mniej więcej od I tysiąclecia p.n.e. do końca starożytności w V wieku n.e. Zarówno antyk, starożytność, jak i nazwy innych epok piszemy z małej litery.
Najważniejsze starożytne cywilizacje z naszego, europejskiego punktu widzenia:
cywilizacje Mezopotamii, Egipt, Grecja i Rzym. Prócz nich istniało oczywiście pełno innych państw, jednak to tej czwórce historia przypisuje największe zasług. Wspomnieć również należy o ludach przez długi czas przez badaczy przeszłości uznawane za barbarzyńskie, jak Celtowie, Germanie, Scytowie czy Słowianie, wiemy jednak, że i im zawdzięczamy wiele wynalazków i rozwiązań, a studia nad ich bogatymi kulturami cieszą się coraz większą popularnością.
Starożytność w Polsce
Dla terenów dzisiejszej Polski nie mówimy o epoce starożytności, ponieważ pierwsze źródła pisane pochodzące bezpośrednio z tych terenów znamy dopiero z okresu średniowiecza. Co prawda znamy trochę dokumentów opisujących w przybliżeniu nasze ziemie (np. rzymskie czy arabskie), ale wciąż ich autorami nie są byli mieszkańcy ziem leżących nad Odrą i Wisłą. Dlatego też poprawnym terminem w tym przypadku jest prehistoria, o czym wspomnieliśmy na początku, dzieląca się na epoki kamienia, epokę brązu i epokę żelaza. Nie oznacza to jednak, że nikt nie mieszkał na naszych ziemiach! Wprost przeciwnie! Od samego paleolitu może nie było tu tłoczno, ale z pewnością wiele się działo. Nie wiemy jednak jakimi nazwami kolejne grupy ludzkie określały same siebie dlatego archeolodzy dla ułatwienia, poszczególne społeczności odróżniające się od siebie zespołami różnych cech nazywają kulturami archeologicznymi, a czasami nawet kręgami kulturowymi.
Najnowsze odkrycia i wyniki badań publikowane w kwartalniku Archeologia Żywa
