Pismo, jeden z największych wynalazków człowieka, pojawiło się niezależnie aż w czterech miejscach – w Mezopotamii, Egipcie, Chinach oraz Mezoameryce. Ta swoista rewolucja nie dokonywała się nagle i musi być rozpatrywana jako proces, w czasie którego język mówiony zyskiwał materialną formę dzięki graficznym symbolom, umożliwiając gromadzenie i przekazywanie treści. Jednak każde z pism starożytnych wykazuje pewne różnice co do genezy i dalszego rozwoju ze względu na przyczyny powstania i kontekst funkcjonowania.
Za najstarsze uznają się obecnie pismo klinowe, którego używali mieszkańcy Mezopotamii ponad 5500 lat temu. Niewiele młodsze są egipskie hieroglify, których najstarsze przykłady datowane są na 2. połowę IV tysiąclecia p.n.e. Choć dawniej łączono oba pisma i uważano, że powstanie egipskich hieroglifów było bezpośrednio związane z pismem klinowym, dziś ich korzeni szuka się w Egipcie wśród zabytków okresu predynastycznego (ok. 5300–3250 lat p.n.e.).
Spis treści
Grób U-j w Abydos-Umm el-Qaab
Badania nad genezą pisma hieroglificznego w Egipcie wciąż trwają i są nierozerwalnie związane z badaniami nad początkami państwa egipskiego i procesami, które doprowadziły do jego powstania. Większość z nas kojarzy starożytny Egipt z monumentalnymi piramidami i świątyniami, wielokomorowymi grobowcami zdobionymi reliefami i malowidłami nasączonymi oraz bogatym wyposażeniem grobowym. Jednak pierwsze małe kroki z hieroglifami zidentyfikowano w Górnym Egipcie wśród zabytków zarejestrowanych w jednej z późnoprzedynastycznych grobowców na cmentarzysku U w Abydos-Umm el-Qaab. Grobowiec oznaczony jako U-j datowany jest na ok. 3250 r. p.n.e., a jego architektura oraz rozmiar wyróżniają się na tle innych pochówków, wskazując jednocześnie szczególną pozycję społeczną zmarłego. Uważa się, że w grobie został pochowany lider lokalnej społeczności, który przez część badaczy jest identyfikowany z tajemniczym Skorpionem I, sprawującym władzę nad Górnym Egiptem.
Niestety grób U-j został wyrabowany już w starożytności. Jego eksplorację prowadził pod koniec XIX wieku francuski badacz Émile Amélineau, a następnie założyciel współczesnej archeologii Egiptu, Brytyjczyk Sir William Flinders Petrie. W latach 80. XX wieku na cmentarzysko w Umm el-Qaab powrócili archeolodzy z Niemieckiego Instytutu Archeologicznego w Kairze. Grób U-j został ponownie przebadany w roku 1988, dostarczając ważnych informacji na temat formowania się państwa egipskiego, w tym najstarszych znanych obecnie śladów zapisu fonetycznego w Egipcie.
Grób U-j miał wymiary 7,5 x 9,1 m i został zbudowany z niewypalonej cegły mułowej, prawdopodobnie w dwóch fazach. Składał się z 12 komór o różnej wielkości, z których 10 tworzyło główny trzon prawdopodobnie z centralną komorą grobową wyłożoną drewnem oraz 9 pomieszczeniami przeznaczonymi na dary grobowe. Dwie dodatkowe i większe komory dobudowano do trzonu od południa. Choć mury zachowały się do wysokości 1,55 m, pierwotnie cała struktura była wyższa, umożliwiając swobodne przemieszczanie się między komorami. Grobowiec był prawdopodobnie przykryty drewnianymi belkami, matami oraz nasypem ziemnym. Według archeologów mógł zostać zbudowany na wzór pałacu, ziemskiej siedziby zmarłego.
Dary z odległych stron
Pomimo wyrabowania oraz eksploracji w XIX oraz początkach XX wieku, uwagę zwracają zachowane ślady wyposażenia grobu U-j, na które natrafili niemieccy archeolodzy. Analizy wskazują na pochodzenie darów grobowych z różnych lokalizacji, nie tylko z Doliny Nilu i delty. W komorach grobu umieszczono prawdopodobnie przedmioty osobiste, w tym berło z kości słoniowej, narzędzia m.in. wykonane z importowanego obsydianu, a także cedrowe skrzynie zawierające dary oraz dużą liczbę naczyń glinianych, wykonanych lokalnie oraz sprowadzonych spoza terenu dzisiejszego Egiptu.
Na podstawie analiz dzbanów i ich fragmentów odkrytych w grobie i w jego pobliżu, a także odcisków den w komorach ustalono, że w dwóch pomieszczeniach grobowych zdeponowano blisko 700 importowanych naczyń zawierających ok. 4500 litrów wina (tj. 6-7 litrów na dzban). Specjalistyczne analizy potwierdziły, że pochodziły one z warsztatów garncarskich z terenu Lewantu, z czego ponad połowa – z obszaru obejmującego południowy Liban, Galileę oraz Dolinę Jordanu. Ok. 4% naczyń zostało wykonanych w południowym Lewancie w regionie Gór Judzkich, równiny Szefela i pustyni Negew, a około 25% dzbanów pochodziła z warsztatów zlokalizowanych wokół Morza Martwego i Wadi Araba.
Ilość naczyń, jak i duża odległość między Abydos-Umm el-Qaab a miejscem produkcji naczyń (ok. 1200-1500 km), wskazują, że ich sprowadzenie musiało być dużym wyzwaniem logistycznym. Szlak handlowy, łączący ośrodki we wschodniej delcie z południowym Lewantem, funkcjonował już w połowie IV tysiąclecia p.n.e., a odkrycia importów lewantyńskich na stanowiskach archeologicznych z tego okresu, m.in. w Tell el-Farcha, potwierdzają kontakty i wymianę handlową. W przypadku darów z grobu U-j nie wiemy, czy wszystkie importowane naczynia składały się na jeden transport, czy dostawy były organizowane regularnie, a naczynia z zawartością przechowywano w magazynach. Wydaje się, że towary docierały do Egiptu przez wschodnią deltę Nilu, szlakiem lądowym przez Półwysep Synaj lub morskim, wzdłuż wybrzeża, a następnie były transportowane rzeką na południe.
Museum of Art, Gift of The Egyptian Research Account and
British School of Archaeology in Egypt, 1912)
Commons)
Kontrola przepływu towarów
W trakcie wykopalisk w grobie U-j archeolodzy natrafili na trzy różne sposoby oznaczania darów grobowych. Na glinianych naczyniach wykonanych lokalnie znajdowały się inskrypcje namalowane tuszem na bazie węgla drzewnego. Składały się one ze znaku w kształcie gałęzi, po którym następował jeden lub dwa znaki przedstawiające skorpiona, muszlę, głowę byka, sokoła lub rybę. Uważa się, że ten system zapisu odnosił się do pochodzenia zawartości dzbanów.
W komorach zawierających importowane naczynia zachowało się także 260 glinianych odcisków pieczęci cylindrycznych, które służyły do zabezpieczania zawartości dzbanów. Wylew naczynia przykrywano tkaniną lub skórą, którą obwiązywano sznurem lub rzemieniem, a następnie pokrywano mokrą gliną, w której odciskano cylindryczną pieczęć. Analizy zachowanych odcisków z grobu U-j wskazują na wykorzystanie pięciu różnych pieczęci, z których dwie występowały najczęściej. Należały one prawdopodobnie do różnych osób lub instytucji zajmujących się kontrolą przepływu towarów i ich dystrybucją.
W grobowcu odkryto również około 300 małych, prostokątnych tabliczek z kości z wyrytymi znakami inkrustowanymi czarną pastą. Większość z nich posiadała otwór w prawym górnym rogu, służący do przytwierdzania ich do darów składanych w grobie. Prawdopodobnie tabliczki kościane nie odnosiły się tylko do zawartości skrzyń z darami, ale wskazywały miejsce pochodzenia, a nawet ilość lub wielkość darów. Podobnie jak odciski pieczęci cylindrycznych, służyły one do kontroli przepływu towarów. Szczegółowe analizy widocznych śladów produkcyjnych wykazały, że prawdopodobnie tabliczki były wytwarzane masowo w miejscu, do którego dostarczano dary grobowe, w pobliżu Abydos-Umm el-Qaab. Warto zaznaczyć, że udało się zidentyfikować dwie tabliczki zawierające toponimy, wskazujące na konkretne lokalizacje w Dolnym Egipcie, tj. Buto i Bubastis.
Najstarsze znaki hieroglificzne
Zdaniem części naukowców kościane tabliczki z grobu U-j reprezentują wczesny etap formowania się pisma hieroglificznego w Egipcie. Wydaje się, że ten system zapisu funkcjonował już przed konstrukcją grobowca, jednak nie został zaprojektowany jako język mówiony, ale jako system kontroli. Na tabliczkach zarejestrowano 51 znaków, z których połowa znana jest z późniejszych źródeł. Badania paleograficzne wskazują, że wśród nich można zidentyfikować dwuspółgłoskowe fonogramy stosowane na zasadzie rebusu, typowe dla struktury późniejszego pisma hieroglificznego. Jednak w tym wczesnym okresie brakuje determinatywów, komplementów fonetycznych oraz fonogramów jednoliterowych.
Obecnie znanych jest ponad 400 kościanych tabliczek, z których wciąż najstarsze są te z grobu U-j. Tabliczki z inskrypcjami były stosowane jeszcze w okresie wczesnodynastycznym (ok. 3100–2686 lat p.n.e.), jednak wyszły z użycia po panowaniu króla Qaa. Prawdopodobnie w początkach II dynastii nastąpiła zmiana w sposobie zapisu i kontroli towarów, a widoczne wówczas zwiększenie liczby detali na odciskach pieczęci cylindrycznych może wskazywać na przejęcie funkcji tabliczek przez pieczęcie.
Funkcja wczesnego pisma hieroglificznego
Kontekst występowania najstarszych tabliczek kościanych i przypisywana im funkcja wskazują na wykorzystanie znaków w celach administracyjnych, do kontroli przepływu towarów i komunikacji między lokalizacjami. Jeśli poprawna jest interpretacja, że w grobie U-j został pochowany lider społeczności, którego władza umożliwiała ściągnięcie darów grobowych z odległych od Abydos obszarów, można przypuszczać, że w późnym okresie predynastycznym funkcjonowały już wczesne protopaństwowe ośrodki, z władcą na czele oraz administracją, prowadzącą i kontrolującą dalekosiężną wymianę.
Ponieważ rozwarstwienie społeczne jest widoczne na cmentarzyskach w Dolinie Nilu od połowy IV tysiąclecia p.n.e., koniec okresu predynastycznego wiązał się także ze wzrostem znaczenia arystokracji, działającej dla władcy i w jego imieniu. W tym kontekście uzasadnione jest pojawienie się pisma, które nie tylko spełniało konkretną funkcję użytkową, ale także miało znaczenie symboliczne i było wykorzystywane do reprezentacji i identyfikacji władzy, w tym szczególnej pozycji władcy i elit w społeczeństwie.
Wybrana literatura
- CIAŁOWICZ K. 1999. Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa–Kraków.
- ĆWIEK A. 2022. Hieroglify egipskie. Mowa bogów, Poznań.
- DREYER G. 2011. Tomb U-j: A Royal Burial of Dynasty 0 at Abydos, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids. The Origins of Egyptian Civilization, Chicago, s. 127–136. URL: https://isac.uchicago.edu/research/publications/oimp/oimp-33-pyramids-origins-egyptian-civilization.
- REGULSKI I. 2016. The Origins and Early Development of Writing in Egypt, „The Oxford Handbook of Topics in Archaeology”, DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.61.
- HARTUNG U. 2018. Cemetery U at Umm el-Qaab and the Funeral Landscape of the Abydos Region in the 4th Millennium BC, [w:] Desert and the Nile. Prehistory of the Nile Basin and the Sahara. Papers in honour of Fred Wendorf (= Studies in African Archaeology 15), Poznań.
- DREYER G. 1998. Umm el-Qaab I. Das prädynastische Königsgrab U-j und seine frühen Schriftzeugnisse, Kairo.
Jest to pełny artykuł pt. „Korzenie hieroglifów egipskich” opublikowany w numerze Archeologia Żywa 4 (94) 2024. Zachęcamy do wsparcia jedynego w Polsce popularnonaukowego czasopisma o archeologii i zakupu całego numeru bezpośrednio u nas!
Kustosz w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, gdzie zajmuje się popularyzacją wiedzy o przeszłości. Archeolog i ceramolog w Polskiej Archeologicznej Ekspedycji do Wschodniej Delty Nilu, która prowadzi badania na stanowisku w Tell el-Farcha w Egipcie. Miłośniczka Agathy Christie i Arthura Conan Doyle’a.
