Archeologia Żywa 4 (90) 2023

Grodziska, twierdze, zamki, forty i obozy – o tym w najnowszym numerze „Archeologii Żywej” 4 (90) 2023. Te jedne z najczęściej badanych przez archeologów obiektów nie tylko dostarczają nam licznych informacji o życiu, a często i tragicznym końcu mieszkańców lub obrońców. Jednocześnie są jednymi z najbardziej zjawiskowych miejsc, które mamy okazję badać, nawet jeśli do dziś zachowały się wyłącznie ruiny. Czas przybliżyć jedne z najciekawszych naszym zdaniem!

Gdzie kupić numer?

Dostępny w salonach Empik, Garmond, Inmedio, Relay, Ruch lub w naszym sklepie internetowym. Wesprzyj jedyne czasopismo archeologiczne w Polsce i zamów nasz numer bezpośrednio do domu lub pobierz e-wydanie.

KUP JUŻ TERAZ →

ZAMÓW EBOOKA →

Archeologia Żywa 4/2023 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Nad jeziorami – przełom epok brązu i żelaza na Pojezierzu Legnickim
    Tomasz Stolarczyk
  • 09 / Bitwa o Dura Europos i ślady broni chemicznej sprzed 1800 lat
    Szymon Modzelewski
  • 18 / Forteca na zachodnich rubieżach Scytii. Grodzisko w Chotyńcu
    Marcin Burghardt
  • 26 / Wielki Mur Chiński? Raczej Wielkie Mury
    Jakub Okonek
  • 30 / Kaukaskie fortece gigantów
    Przemysław Polakiewicz
  • 38 / Głęboko ukryta prawda o rzymskim forcie Apsaros w Gruzji
    Radosław Karasiewicz-Szczypiorski
  • 46 / Ciepłe. Niezwykły zespół grodów wczesnośredniowiecznych
    Sławomir Wadyl
  • 50 / Archeologia za drutem kolczastym. Zapomniane obozy koncentracyjne w Borach Dolnośląskich
    Paweł Konczewski, Radosław Biel
• ODKRYCIA
  • 56 / Pierwsi rolnicy sprzed 7000 lat
    Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka
  • 64 / Nowoczesne technologie na tropie tajemnic zamku Tenczyn
    Łukasz Porzuczek
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 68 / Cedynia 972. Jak mogły wyglądać okoliczności i przebieg mitycznej bitwy?
    Mariusz Samp
• ARCHEOWARSZTAT
  • 72 / Promienie X w archeologii
    Agnieszka Mączyńska
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 78 / Obrońcy duchowi – istoty opiekuńcze służące ludziom
    Szymon Jamaszewski
  • 80 / Nadworny ptasznik
    Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Z wielką przyjemnością otwieram kolejny numer „Archeologii Żywej”, który tym razem postanowiliśmy poświęcić klasycznemu tematowi, czyli badaniom różnego rodzaju obiektów obronnych. Grodziska, forty, obozy, zamki, fortece – w końcu nic nie daje takiego spokoju ducha jak porządny rów, palisada lub mur oddzielający nas od niebezpieczeństw świata zewnętrznego!

Numer rozpoczynamy od artykułu Tomasza Stolarczyka i „Dolnośląskiego Biskupina” – niesamowitej osady obronnej odkrytej w Grzybianach. Następnie Marcin Burghardt szczegółowo opisuje wyniki najnowszych badań na grodzisku w Chotyńcu – fortecy położonej na zachodnich rubieżach starożytnej Scytii. Było o tym miejscu bardzo głośno w 2017 roku, od tego czasu jest ono badane prawie nieprzerwanie, więc najwyższy czas przybliżyć naszym Czytelnikom choć namiastkę jego ogromu. Sławomir Wadyl ponownie dostarczył nam tekst na temat odkryć z wczesnego średniowiecza, tym razem opisując wstępne wyniki tegorocznych badań zespołu osadniczego w Ciepłem. Już całkiem współcześnie zaś jest w artykule napisanym przez Pawła Konczewskiego z moją drobną pomocą. W nim przekazujemy m.in. efekty minionego sezonu wykopaliskowego, który spędziliśmy w Czyżówku i Karczmarce, na terenie niemieckich obozów pracy z czasów II wojny światowej.

Akcenty polskie w temacie numeru znajdziecie również w artykułach opisujących badania i odkrycia dokonywane za granicą. Wyróżnia się pośród nich przede wszystkim tekst Radosława Karasiewicza-Szczypiorskiego o tym, jak polsko-gruzińska ekspedycja stopniowo odkrywa głęboko ukrytą prawdę o rzymskim forcie Apsaros w Gruzji. Tradycyjnie akcent gruziński jest również u Przemysława Polakiewicza, który przybliża nam kaukaskie fortece gigantów, choć gigantów znajdziemy tylko w nazwie. Szymon Modzelewski zabiera nas na starożytny Bliski Wschód, gdzie w Dura Europos sprawdzamy ile jest prawdy w historii na temat użycia tam 1800 lat temu pierwszej broni chemicznej! Jakub Okonek zaś sprawia, że numer o murach jest kompletny, bo czy moglibyśmy go takim nazwać, gdyby nie było artykułu o Wielkim Murze Chińskim?

Równie niesamowicie jest poza tematem numeru. Zespół autorek na czele z Agnieszką Czekaj-Zastawny nakreśla, w jaki sposób pierwsi rolnicy dotarli na ziemie dzisiejszej Małopolski 5000 lat temu. Pośród odkryć znalazły się także świeże ustalenia płynące z nieinwazyjnych badań zamku Tenczyn w Rudnie, które prezentuje Łukasz Porzuczek. Agnieszka Mączyńska z kolei, choć też pisze o nieinwazyjnych metodach, to na trochę mniejszą skalę i z wykorzystaniem promieni X. Mariusz Samp analizuje, jak mogły wyglądać okoliczności i przebieg słynnej bitwy pod Cedynią z 972 roku, co też postaraliśmy się odpowiednio zilustrować. Pod koniec numeru niezawodny Szymon Jamaszewski objaśnia to, co nieuchwytne dla oczu. A na ostatniej stronie przedstawiamy całkiem nowy pomysł! Jest to efekt współpracy ze studiem fotograficznym Rekografia i nawiązuje do projektu pt. „Poczet Odtwórców Polskich”, którego pomysłodawcą jest Bartosz Janiczek. Mamy nadzieję, że pomysł przypadnie Wam do gustu!

Jeśli 80 stron tekstu o archeologii to za mało, jak zwykle zachęcamy do obserwowania naszej strony i kanałów w mediach społecznościowych. Regularnie publikujemy tam najnowsze wieści archeologiczne z Polski i ze świata.

AŻ 4/2023 – podgląd zawartości

Bitwa o Dura Europos i ślady broni chemicznej sprzed 1800 lat
Szymon Modzelewski

Są takie wydarzenia historyczne, o których możemy się czegoś dowiedzieć jedynie dzięki badaniom archeologicznym. Badacze natrafiają na ich ślady, odkrywając historię epok słabo oświetlonych przez źródła pisane. Jedną z takich epok są burzliwe czasy kryzysu III wieku po Chr., kiedy to Cesarstwo Rzymskie przeżywało ciężki okres najazdów barbarzyńskich plemion z północy, wojen z państwem Sasanidów, walk wewnętrznych, epidemii i inflacji. Jeden z bardziej dramatycznych epizodów tej epoki rozegrał się w pogranicznym, garnizonowym mieście Dura Europos nad Eufratem, gdzie wojska rzymskie starły się z armią sasanidzkiej Persji.

Forteca na zachodnich rubieżach Scytii. Grodzisko w Chotyńcu
Marcin Burghardt

Na przełomie VII i VI wieku p.n.e. na terenie Polski południowo-wschodniej pojawia się grupa przybyszów ze wschodu, reprezentująca scytyjski krąg kulturowy, wznosząc tutaj potężny gród stojący na straży Wielkiego Stepu.

Kaukaskie fortece gigantów
Przemysław Polakiewicz

Przez długie wieki ludzie na całym świecie byli przekonani, że relikty megalitycznych struktur obecne w ich otoczeniu wybudowane zostały przez mitycznych, półboskich tytanów. Obszar Kaukazu nie odbiega od tego schematu!

Ciepłe. Niezwykły zespół grodów wczesnośredniowiecznych
Sławomir Wadyl

Ciepłe to niewielka wieś położona nieopodal Gniewu na Pomorzu Wschodnim. Wydarzeniem, które spowodowało, że o Ciepłem zrobiło się głośno, było przypadkowe odkrycie z 1900 r. Wtedy to przy okazji budowy kolejki wąskotorowej relacji Wielkie Walichnowy – Kwidzyn, na niewielkim wyniesieniu znajdującym się bezpośrednio na północ od zabudowań wsi, odkryto cmentarzysko. Natrafiono na groby inhumacyjne z wyposażeniem. Jak się później okazało było to niezwykłe cmentarzysko. Tymczasem nekropola jest tylko jednym z wielu elementów rozległego kompleksu, który tworzą trzy grody, kilka osad oraz co najmniej dwa dodatkowe cmentarzyska.

Pierwsi rolnicy sprzed 7000 lat
Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka

Zwykle nie uświadamiamy sobie, że przeważająca część naszej prahistorii łączy się z mobilnymi ugrupowaniami – najpierw paleolitycznych, a potem mezolitycznych łowców-zbieraczy. Pierwsi rolnicy, zamieszkujący wsie złożone z dużych drewnianych domów, pojawili się całkiem niedawno, jednak to właśnie oni decydująco wpłynęli na obecny kształt gospodarki i styl życia. Dzięki szybkiemu rozwojowi technik badawczych oraz współpracy interdyscyplinarnej jesteśmy dziś w stanie wiarygodnie rekonstruować podstawy ich codziennego życia.

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Nad jeziorami – przełom epok brązu i żelaza na Pojezierzu Legnickim / Tomasz Stolarczyk

• BUKOWSKI Z. 1982. Osiedle otwarte kultury łużyckiej w Grzybianach, woj. legnickie w świetle dotychczasowych badań, „Pamiętnik Muzeum Miedzi” 1, s. 13–29.
• MIERZWIŃSKI A. 1994. Przemiany osadnicze społeczności kultury łużyckiej na Śląsku, Wrocław.
• STOLARCZYK T., BARON J. (red.) 2014, Osada kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy, Legnica-Wrocław.

Bitwa o Dura Europos i ślady broni chemicznej sprzed 1800 lat / Szymon Modzelewski

• BAIRD J. A. 2018. Dura-Europos, London–New York–Oxford–New Delhi Sydney.
• BRODY L. R., HOFFMAN G. L. 2011. Dura-Europos: Crossroads of Antiquity, Chestnut Hill–Chicago.
• JAMES S. 2019. The Roman Military Base at Dura-Europos, Syria. An Archaeological Visualization, Oxford.
• JAMES S. 2011. Stratagems, Combat, and “Chemical Warfare” in the Siege Mines of Dura-Europos, „American Journal of Archaeology”, 115 (1), s. 69–101.
• KRAELING C. 1956. The Synagogue, The Excavations at Dura-Europos, Final Report VIII.1, New Haven.
• ZIÓŁKOWSKI A. 2004. Historia Rzymu, Poznań.

Forteca na zachodnich rubieżach Scytii. Grodzisko w Chotyńcu / Marcin Burghardt

• CZOPEK S. 2019. Enklawa scytyjskiego kręgu kulturowego w południowo-wschodniej Polsce, „Przegląd Archeologiczny”, 67, s. 119–148.
• ČOPEK S., TRYBALA-ZAWÌSLÂK K., TOKARČIK T. 2022. Gorodiŝe u Hotincì v doteperìšnìh doslìdžennâh, „Arheologìâ ì davnâ ìstorìâ Ukraїnì”, 1 (42), s. 105–114.
• DARAGAN M. 2020. About appearance of mega-hillforts in the Ukrainian Forest-Steppe in the Early Scythian time: the search for an explanatory model, „Tyragetia”, 14 [29] (1), s. 117–139.
• DARAGAN M. N. 2017. Gorodiŝa-giganty Skifskoj èpohi v Ukrainskoj Lesostepi (osobennosti raspoloženiâ i fortyfikacji). Vvodnye zamečaniâ, „Arheologiâ i geoinformatika”, 8, s. 2–99.
• IGNACZAK M., BOLTRYK Y., ŠELEHAN O., AFFELSKI J. 2016. Fortece Ukrainy. Twórcy grodzisk z wczesnego okresu epoki żelaza na obszarze Podola i ich wkład w kulturę ówczesnej Europy, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.) Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery (=Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 11, Prace Komisji Archeologicznej nr 21), Biskupin–Wrocław, s. 239–259.

Wielki Mur Chiński? Raczej Wielkie Mury / Jakub Okonek

• DI COSMO N. 1993. The Origins of the Great Wall, Institute for Advanced Study, Princeton.
• FRYE D. 2021. Mury. Historia cywilizacji, Warszawa.
• LOVELL J. 2007. Wielki mur chiński. Chiny kontra świat 1000 p.n.e. – 2000 n.e., Warszawa.
• WALDRON A. 1990. The Great Wall of China: From History to Myth, Cambridge.
• WOOD M. 2022. Chiny. Portret cywilizacji, Warszawa.

Kaukaskie fortece gigantów / Przemysław Polakiewicz

• ARVELADZE R.G. 2023. Tales from Kartli, Tbilisi.
• KRZAK Z. 2001. Megality świata, Wrocław.
• NARIMANISHVILI D. 2019. Cyclopean fortresses in Georgia, Tbilisi.
• NARIMANISHVILI G., SHANSHASHVILI N. NARIMANISHVILI D., 2022. The Megalithic Monuments of Georgia, Tbilisi.
• SAGONA A. 2018. The archaeology of the Caucasus: from earliest settlements to the Iron Age, Nowy Jork.
• VIRSALADZE E. 2016. Georgian folk traditions and legends, Tbilisi.

Głęboko ukryta prawda o rzymskim forcie Apsaros w Gruzji / Radosław Karasiewicz-Szczypiorski

• Arr. Peripl. – ARRIAN, Periplus Ponti Euxini. Wstęp, redakcja, tłumaczenie (z greki na angielski) i komentarz – A. Liddle, Bristol Classical Press 2012
• Zos. – ZOSIMUS, Historia Nova (Istoria Nea). Tłumaczenie (z greki na polski) – H. Cichocka, wstęp, bibliografia, i komentarz – E. Wipszycka, Warszawa 1993
• GEYER A. (red.). 2003. Neue Forschungen in Apsaros (2000–2002), Tbilisi.
• JAWORSKI P. 2021. Reading the History of Roman Fort in Apsaros (Autonomus Republic of Ajara, Geogria) from a Numismatic Perspective, „Notae Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne“ 16, s. 125–142.
• JAWORSKI P., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE S. 2021. The rise and fall of the Roman fort in Apsaros: recent numismatic evidence, „Polish Archaeology in the Mediterranean“30 (2), s. 289–306.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R. 2015. Forty i posterunki rzymskie w Scytii i Taurydzie w okresie pryncypatu, (= Światowit Supplement Series A: Antiquity 15), Warszawa.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE S., ASLANISCHVILI L., DASZKIEWICZ M. 2019. Ceramic building material from the Roman forts on the Colchis coast: archaeology and archaeoceramological analysis, „Polish Archaeology in the Mediterranean” 27 (1), .s 485–526.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE S., SPEIDEL M.A. 2021. New and Revised Tile Stamps from the Roman Fort of Apsaros (Gonio, Georgia), „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 219, s. 269–280.
• SPEIDEL M.A. 2009. The development of the Roman forces in northeastern Anatolia, [w:]M.A. Speidel (red.) Heer und Herrschaft im Römischen Reich der Hohen Kaiserzeit, Stuttgart, s. 595–631.

Ciepłe. Niezwykły zespół grodów wczesnośredniowiecznych / Sławomir Wadyl

• CHOIŃSKA-BOCHDAN E. 1990. Z badań nad początkami Gniewu nad Wisłą, „Pomorania Antiqua” 14, s. 51–99.
• CHOIŃSKA-BOCHDAN E. 1998. Najdawniejsze dzieje Gniewu i okolicy (od pradziejów do wczesnego średniowiecza i w początkach życia miejskiego), [w:] B. Śliwiński (red.) Dzieje miasta Gniewu do 1939 roku, Pelplin, s. 23–56.
• ŁĘGA W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk 1-2, Toruń.
• SZYMAŃSKA A. 1974. Uwagi wstępne do badań sondażowych przeprowadzonych na trzech grodziskach (I, II, IV) w Ciepłem, pow. Tczew, „Pomorania Antiqua” 5, s. 343–348.
• WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.

Archeologia za drutem kolczastym. Zapomniane obozy koncentracyjne w Borach Dolnośląskich/ Paweł Konczewski, Radosław Biel

• COOLS C. S. 2015. Holocaust Archaeology. Approaches and future directions, Cham.
• SULA D. 2011. Filie KL Gross-Rosen – wybór artykułów, Wałbrzych.

Pierwsi rolnicy sprzed 7000 lat / Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka

• CZEKAJ-ZASTAWNY A, RAUBA-BUKOWSKA A, KUKUŁKA A, KUFEL-DIAKOWSKA B, LITYŃSKA-ZAJĄC M, MOSKAL-DEL HOYO M, WILCZYŃSKI J. 2020. The earliest farming communities north of the Carpathians: The settlement at Gwoździec site 2. “PLoS ONE” 15(1):
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. (red.) 2009. Obrządek pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo-wschodniej (5600/5500-2900 BC)[Funerary rite of the Danubian cultures in the Neolithic of southeastern Poland (5600/5500-2900 BC)] – Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły [Settlement of Linear Pottery Communities in the upper Vistula River basin] – Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2017. The first farmers from the South – Linear Pottery culture, [w:] P. Włodarczak (red.), 5500 – 2000 BC (= The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, vol. 2, ed. P. Urbańczyk) – Warszawa, 21-62.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A., PRZYBYŁA M. 2012. Modlniczka 2, powiat krakowski – cmentarzysko kultury ceramiki wstęgowej rytej i osady neolityczne (Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce) – Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A., RAUBA-BUKOWSKA A. 2014. Technology of the earliest vessels in the upper Vistula River basin – imports against local pottery, [w:] T. L. Kienlin, P. Valde-Nowak, M. Korczyńska, K. Cappenberg and J. Ociepka (red.), Settlement, Communication and Exchange around the Western Carpathians. International Workshop held at the Institute of Archaeology, Jagiellonian University, Kraków, October 27–28, 2012 – Oxford, 95-107.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A., RAUBA-BUKOWSKA A., KUKUŁKA A. (red.) 2021. Najstarsza osada kultury ceramiki wstęgowej rytej z terenu Polski. Gwoździec stan. 2, gm. Zakliczyn [The earliest settlement of the Linear Pottery Culture from the territory of Poland. Gwoździec site 2, com. Zakliczyn] – Kraków.
• e0227008. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0227008
• KOZŁOWSKI J. K. 1999. Rozprzestrzenianie się gospodarki wytwórczej z pierwotnych centrów neolityzacji obszaru Starego Świata i jej adaptacja do warunków środowiskowych umiarkowanej strefy w Eurazji, [w:] J. K. Kozłowski (red.), Encyklopedia historyczna Świata, tom I, Prehistoria – Kraków, 151-172.
• KUKUŁKA A. 2001. Wczesnoneolityczna osada w Gwoźdźcu, gm. Zakliczyn, stan. 2 na Pogórzu Wiśnickim, [w:] J. Gancarski (red.), Neolit i początki epoki brązu w Karpatach polskich. Krosno, 11-40.

Nowoczesne technologie na tropie tajemnic zamku Tenczyn/ Łukasz Porzuczek

• GEURQUIN B. 1984. Zamki w Polsce. Warszawa.
• KAJZER L., KOŁODZIEJSKI S., SALM J. 2001. Leksykon zamków w Polsce, Warszawa.
• LEWIŃSKI G., KOSZKUL M., WAŻNY J. 2023. Raport z badań geofizycznych wykonanych metodą tomografii elektrooporowej (ERT), tomografii sejsmicznej fali P (SRT-P) oraz płytkiego wysokorozdzielczego rozpoznania metodą georadarową (GPR) ruin Zamku Tenczyn w Rudnie, Kraków.
• PŁONCZYŃSKI J., ŁOPUSIŃSKI L. 1988. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, Krzeszowice.

Cedynia 972. Jak mogły wyglądać okoliczności i przebieg mitycznej bitwy? / Mariusz Samp

• SAMP M. 2023 Bitwa pod Cedynią. Wielkie zwycięstwo polskiego oręża, Warszawa.

Promienie X w archeologii / Agnieszka Mączyńska

• KURZAWSKA A., SOBKOWIAK-TABAKA I. 2011, Mikroprzeszłość. Badania specjalistyczne w archeologii, Poznań.
• RAFALSKA-ŁASOCHA A., ŁASOCHA W. 2019, Nowoczesne techniki rentgenowskie w badaniach zabytkowych obiektów, Labportal, URL: https://labportal.pl/nowoczesne-techniki-rentgenowskie-w-badaniach-zabytkowych-obiektow/ (Dostęp: 28/07/2023)
• SALEEM S.N., HAWASS Z. 2021, Digital Unwrapping of the Mummy of King Amenhotep I (1525–1504 BC) Using CT, „Frontiers in Medicine” 8:778498, DOI: https://doi.org/10.3389/fmed.2021.778498
• ŚLĄZAK A. 2021, Po trzech tysiącach lat naukowcy cyfrowo „rozwinęli” mumię faraona, Nauka w Polsce, URL: https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C90786%2Cpo-trzech-tysiacach-lat-naukowcy-cyfrowo-rozwineli-mumie-faraona.html (Dostęp: 28/07/2023)
• URBANIK A., Początki radiologii, Inforadiologia, URL: https://inforadiologia.pl/informacje,historia,56.html (Dostęp: 28/07/2023)
• MĄCZYŃSKA A. 2021. Re-Examination of Predynastic Pottery from Minshat Abu Omar (Nile Delta, Egypt), „Studies in Ancient Art and Civilisation”, 25 , s. 55–68, DOI: https://doi.org/10.12797/saac.25.2021.25.03.

Obrońcy duchowi – istoty opiekuńcze służące ludziom / Szymon Jamaszewski

• GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
• PODGÓRSKA B, PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej. Katowice.
• ZYCH P., VARGAS W. 2014. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach. Olszanica.
• ZYCH P., VARGAS W. 2016. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach część druga, Olszanica.

Nadworny ptasznik / Bartosz Janiczek, Mateusz Moszczyński z firmy „Ptasznik – usługi sokolnicze i edukacyjne”

• JANICZEK B. 2015 [profil Facebook studia fotograficznego Rekografia], Nadworny Ptasznik, URL: https://www.facebook.com/rekografia (Dostęp: 18.10.2023).
• JANICZEK B., MOSZCZYŃSKI M. 2020 [strona internetowa projektu Poczet Odtwórców Polskich], Nadworny Ptasznik, URL: https://odtworcy.pl/sylwetki/wczesne-sredniowiecze/nadworny-ptasznik (Dostęp: 18.10.2023).
• MOSZCZYŃSKI M. 2022 [strona firmy Ptasznik], O nas, URL: https://ptaszniksokolnictwo.pl (Dostęp: 18.10.2023).