Archeologia Żywa 3 (89) 2023

Zapraszamy na fascynującą podróż dawnymi szlakami handlowymi w najnowszym numerze „Archeologii Żywej“. Odkryjemy tajemnice neolitycznych kopalni w Krzemionkach, śledzimy losy Szlaku Bursztynowego, odwiedzamy starożytne Dolne Morze, a także zanurzmy się w antycznych opowieściach o wyprawach po pieprz do Indii. Poczuj rytm średniowiecznych rynków, poznaj wpływ Związku Hanzeatyckiego na polskie miasta i odkryj archeologiczne wątki u Sherlocka Holmes’a!

Gdzie kupić numer?

Dostępny w salonach Empik, Garmond, Inmedio, Relay, Ruch lub w naszym sklepie internetowym.

Wesprzyj jedyne czasopismo archeologiczne w Polsce i zamów nasz numer bezpośrednio do domu lub pobierz e-wydanie.

ZAMÓW TERAZ →

LUB E-WYDANIE →

Archeologia Żywa 3/2023 – spis treści

• WIELKIE SZLAKI HANDLOWE
  • 04 / Kopalnie i siekiery
    Szymon Modzelewski
  • 08 / Celtowie. Władcy Bursztynowego Szlaku
    Przemysław Dulęba
  • 17 / Władcy Dolnego Morza. Zatoka Perska w epoce brązu
    Dominika Majchrzak
  • 22 / Dlaczego tak drogo? Opłacalność handlu w starożytności
    Jakub Okonek
  • 26 / W krainie złotego runa, czyli o handlu na Kaukazie
    Przemysław Polakiewicz
  • 31 / Tam, gdzie pieprz rośnie, czyli o starożytnych wyprawach do Indii
    Agnieszka Garbacz
  • 36 / Co przed denarem? Początki rzymskiego pieniądza
    Paweł Kochański
  • 40 / Gród w Pasymiu. Miejsce, które rodziło władzę?
    Sławomir Wadyl
  • 48 / Rynek – jak stał się sercem wielu średniowiecznych miast?
    Radosław Biel
  • 60 / Czym była Hanza?
    Cezary Kardasz
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 64 / Hormiguero. Perła architektury Majów i przyrody Jukatanu
    Przemysław A. Trześniowski
  • 68 / Kultura natufijska – prekursorzy rolnictwa z terenów Lewantu
    Przemysław Kubisiak
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 74 / Archeologia w powieściach Arthura Conan Doyle’a
    Agnieszka Mączyńska
  • 78 / Zmory kupców – mityczne istoty przeszkadzające w handlu
    Szymon Jamaszewski

Od redaktora naczelnego

Otwierając nowy numer „Archeologii Żywej”, zapraszam Was w fascynującą podróż handlowymi szlakami z przeszłości. Podróż pełną bogactw i nieznanych historii, czekających jedynie na śmiałków, którym niestraszne piaski pustyń czy morskie fale. Temat numeru rozpoczyna Szymon Modzelewski, który tłumaczy nam w tym kontekście, dlaczego neolityczne kopalnie odkryte w Krzemionkach naprawdę zasłużyły na włączenie na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Nie mogło oczywiście zabraknąć również najsłynniejszego pradziejowego szlaku handlowego w naszej części Europy – Szlaku Bursztynowego i jego potencjalnych władców, o którym pisze nasz niezłomny strażnik ścieżek Celtów – Przemysław Dulęba.

O trochę starszych władcach, ale Dolnego Morza, czyli dzisiejszej Zatoki Perskiej, pisze z kolei Dominika Majchrzak. Od jej artykułu o królestwie Dilmun ruszamy w prawdziwie międzykontynentalne wojaże. Jakub Okonek na przykładzie wypraw starożytnych Chińczyków do Rzymu odpowiada na pytanie, które dręczyło już naszych przodków: „Dlaczego tak drogo?”. Podążając za Przemysławem Polakiewiczem, ponownie odwiedzamy Gruzję, tym razem, by dowiedzieć się m.in. tego, skąd wzięła się legenda o złotym runie i po co przemierzano kaukaskie doliny. Może m.in. po pieprz – przyprawę, po którą już starożytni wyprawiali się bardziej niż chętnie do Indii, co w szczegółach opisuje Agnieszka Garbacz. Paweł Kochański z kolei tłumaczy nam czym płacono za wszystkie te towary w starożytnym Rzymie.

Po tym międzynarodowo-starożytnym akcencie, wracamy na ziemie dzisiejszej Polski. Sławomir Wadyl zaprasza nas do Pasymia, grodu rodzącego władzę i ośrodka handlowego, który wydaje się, że jako jeden z niewielu przeżył ówczesny kryzys gospodarczo-społeczny. Ja z kolei opisuję, jak rynek stał się pulsującym sercem średniowiecznego miasta, w tym prezentuję ranking tych największych w Europie! Wreszcie Cezary Kardasz zdradza tajemnice handlu w miastach Związku Hanzeatyckiego i jego wpływu na polskie miasta.

Chociaż powyższe artykuły są w centrum naszego tematu, jak zwykle przygotowaliśmy parę spoza niego. O prekursorach rolnictwa z terenów dzisiejszego Izraela pisze Przemysław Kubisiak. Znany już naszym Czytelnikom Przemysław Trześniowski zabierze nas na egzotyczną wyprawę do Hormiguero, perły architektury Majów. Następnie Agnieszka Mączyńska zdradzi nam, skąd u Sherlocka Holmesa wzięły się wątki archeologiczne, a Szymon Jamaszewski odkryje mityczne zmory kupców. Macie wrażenie, że czegoś brakuje? Niestety macie rację, bo w tym numerze zabraknie Archeokuchni! Pragnę w imieniu Redakcji AŻ gorąco podziękować Maciejowi Słowińskiemu, który właściwie od reaktywacji czasopisma, regularnie przygotowywał dla nas fantazyjne potrawy ze starożytnych receptur. Życzymy mu wszelkiej pomyślności, a jednocześnie liczymy, że nie padniecie z głodu póki nie znajdziemy godnego następcy.

Dziękujemy za zakup tego numeru i zachęcamy do odkrywania tajemnic nie tylko odległych lądów, ale także bliższych okolic, o których czasami wiemy o wiele mniej, niż wydawałoby się, że powinniśmy. Jeśli pragniecie dowiedzieć się więcej o archeologii, zachęcamy do regularnego odwiedzania naszej strony internetowej, a jeśli używacie mediów społecznościowych, to do obserwowania naszych profili w serwisach Facebook, Youtube i TikTok.

AŻ 3/2023 – podgląd zawartości

Celtowie. Władcy Bursztynowego Szlaku
Przemysław Dulęba

Najważniejszym szlakiem wymiany handlowej, jaki od epoki kamienia można wytyczyć na ziemiach w dorzeczu Wisły i Odry, jest niewątpliwie Szlak Bursztynowy. Handel bursztynem jest swego rodzaju emblematem wielkiego i dalekosiężnego procesu wymiany handlowej, który był zogniskowany na osi północ-południe. W różnych okresach czasu przeżywał on wzloty i upadki, niemniej dostęp do surowego bursztynu pozyskiwanego na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego, był niewątpliwe istotnym czynnikiem, który wymianę handlową aktywizował. W ślad za nim szły inne towary i dobra.

Dlaczego tak drogo? Opłacalność handlu w starożytności
Jakub Okonek

Początek naszej ery. Z Chin wyrusza na zachód wielka karawana licząca ponad 1000 jucznych wielbłądów. Na swych grzbietach zwierzęta niosą masę towarów, wśród których jednym z najcenniejszych jest wspaniała tkanina zwana jedwabiem. Towary te za wiele miesięcy dotrą na sam koniec ówczesnego świata, w tym do kraju określanego w chińskich kronikach jako Da Qin.

Co przed denarem? Początki rzymskiego pieniądza
Paweł Kochański

211 rok p.n.e. to był dziwny rok. To właśnie wtedy w Syrakuzach Archimedes został zaszlachtowany przez rzymskiego legionistę. Wtedy też Rzymianie z trwogą krzyczeli „Hannibal ante portas!”. Także w tym roku dokonał się przełom w drugiej wojnie punickiej, kiedy to po udanym oblężeniu Kapui na stronę Rzymu przeszła większość miast Italii, które do tej pory opowiadały się za Kartagińczykami. Między innymi tym wypadkom towarzyszyło wydarzenie, które miało rewolucyjny wpływ na ekonomię całego świata antycznego, a jego echa słychać na przestrzeni wieków aż do dzisiaj.

Czym była Hanza?
Cezary Kardasz

Dziedzictwo kulturowe związane z okresem świetności Hanzy – średniowieczne domy mieszczańskie, gotyckie kościoły i ratusze dominujące w krajobrazie starego miasta w Toruniu czy Gdańsku – to obrazy znane niemal wszystkim. Niezwykle trudno jednak udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie czym była Hanza? Jest ona bowiem fenomenem historycznym wymykającym się prostym wyjaśnieniom i uogólniającym definicjom.

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Kopalnie i siekiery / Szymon Modzelewski

• BĄBEL J. T. 2015. „Krzemionki Opatowskie”. Monument prahistorii Europy. Kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski.
• BORKOWSKI W. 1995. Krzemionki Mining Complex. Deposit management system (= Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 2), Warszawa.
• BRZEZIŃSKI W., BORKOWSKI W., MIGAL W. (red.) 1996. Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego (= Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 3), Warszawa.
• MALINOWSKI B. 1967. Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacja o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, Warszawa.
• SAHLINS M.1974. Stone Age Economics, Chicago–New York.
• SZMYT M. 2017. Collective graves, flint axes, and cows. The people of Globular Amphora culture on the Vistula and Odra, [w:] P. Urbańczyk, P. Włodarczak (red.), The Past Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages. 5500-2000 BC, Warszawa, s. 211–273.

Władcy Dolnego Morza. Zatoka Perska w epoce brązu / Dominika Majchrzak

• BAHREIN: THE TOMBS [‎15-b] (1/1), British Library: India Office Records and Private Papers, Photo 496/6/30, in Qatar Digital Library, URL:www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100023814039.0x000026 (Dostęp: 05.05.2023)
• DAVID-CLUNY H., AZPEITIA J., SHEHAB A.H.S. 2012. Failaka Seals Catalogue: Al-Khidr, Kuwait.
• MAJCHRZAK D. 2022. „Kraj Dilmun jest czysty, kraj Dilmun jest nieskalany” – północno-wschodnie wybrzeże Półwyspu Arabskiego jako pierwowzór raju?, [w:] J. Marszałek-Kawa, K. Chałubińska-Jentkiewicz. (red.), Bliski Wschód – od Edenu do cyberzagrożeń, Toruń, s. 86–108.
• ROUX G. 2008., Mezopotamia, Warszawa.

Dlaczego tak drogo? Opłacalność handlu w starożytności/ Jakub Okonek

• ALBERTO A. 2019. Imperium. Podróż po Cesarstwie Rzymskim śladem jednej monety, Warszawa.
• BAHN P. (red) 2019. Historia archeologii, Warszawa.
• BARAŃSKA A., BARAŃSKI P., JANISZEWSKI P. 2007. Edykt Dioklecjana o cenach towarów wystawionych na sprzedaż, Poznań.
• GIARDINA A. (red.) 1997. Człowiek Rzymu, Warszawa.
• MICHAŁOWSKI K. 1968. Palmyra, Warszawa.
• UHLIG H. 1996. Jedwabny Szlak: Kultury antyku między Rzymem a Chinami, Warszawa.
• WOOD M. 2022, Chiny. Portret cywilizacji, Warszawa.

W krainie złotego runa, czyli o handlu na Kaukazie / Przemysław Polakiewicz

BARANOWSKI B., BARANOWSKI K. 1987. Historia Gruzji, Wrocław.

• CUNCLIFFE B. 2015. By steppe, desert, and ocean. The birth of Eurasia, Oxford.
• FRANKOPAN P. 2015. The Silk Rads. A new history of the world, London.
• GAGOSHIDZE I. 2008b. ‘Kartli in Hellenistic and Roman Times. General Aspects’, [w:] Furtwängler, A., Gagoshidze, I., Löhr, H. & Ludwig, N., Iberia and Rome: The Excavations at the Palace at Dedoplis Gora and the Roman Influence in the Caucasian Kingdom of Iberia, Langenweißbach.
• GALICHIAN R. 2007. Countries south of the Caucasus in medieval maps. Armenia, Georgia and Azerbaijan, Yerevan.
• GAMKRELIDZE G. 2012. Researchers in Iberia – Colhology (History and archaeology of ancient Georgia), Tbilisi.
• GREGORATTI L. 2013. The Caucasus: a Communication Space between Nomads and Sedentaries [w:] Landscape Archaeology in Southern Caucasia. Finding Common Ground in Diverse Environments. Proceedings of the Workshop held at 10th ICAANE in Vienna, April 2016, Wiedeń.
• HOPKIRK P. 2008. Obce diabły na jedwabnym szlaku, Warszawa.
• JAMBURIA S. 2022.Understanding the Evidence for the Silk Roads in Georgia and its Perspective [w:] TSU – TI – The International Scientific Journal of Humanities 1 (1), Tbilisi, DOI: https://doi.org/10.55804/TSU-ti-1/Jamburia.
• JAWORSKI P., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE, S. 2021. The rise and fall of the Roman fort in Apsaros: recent numismatic evidence [w:] Polish Archaeology in Mediterranean 30 (2), s. 289–306; Warszawa.
• MOLLAT DU JOURDIN M., DESANGE J. Desange J., 2000, Tysiącletnie szlaki, Warszawa.
• NARIMANISHVILI G. (red), 2016, Aegean World and south Caucasus: Cultural relations in the bronze age, Tbilisi.
• POLO M. 1975. Opisanie świata, Warszawa.
• SKINNER P. (red.) 2012, The Caucasus: Georgia on the Crossroads. Cultural exchanges across the Europe and Beyond, Tbilisi.
• SAGONA A. 2018. The Archeaology of the Caucasus. From the earliest settlements to the Iron age, New York.
• TEZCAN M. 2012. Eastern trade during the Hellenic and roman periods and the struggle for east – west trade in the Caucasus [w:] The Caucasus and Globalization 6 (4), s. 125–139;.
• TUCKER J. 2015, The Ancient Silk Road. An illustrated map featuring the ancient network of routes between China and Europe, Hong Kong.

Tam, gdzie pieprz rośnie, czyli o starożytnych wyprawach do Indii / Agnieszka Garbacz

• DE ROMANIS F. 2020. The Indo-Roman Pepper Trade and the Muziris Papyrus, Oxford
• EVERS K.G. 2017. Worlds Apart Trading Together. The Organisation of long-distance trade between Rome and India in Antiquity, Oxford
• KÖHLER E., PABST G., VOGTHERR M. 1887. Köhler’s Medizinal-Pflanzen in naturgetreuen Abbildungen mit kurz erläuterndem Texte Gera-Untermhaus, Gera.
• MCLAUGHLIN R. 2014. The Roman Empire and the Indian Ocean. The Ancient World Economy and the Kingdoms of Africa, Arabia and India, Yorkshire-Philadelphia
• PAINE L. 2022. Morze i cywilizacja. Morskie dzieje świata, tłum. J. Mastalerz, K. Michałowicz i D. Skotarek, Warszawa
• SCHULZ R. 2020. Łowcy przygód w dalekich krainach. Wielkie pionierskie podróże i wiedza antyku o świecie, tłum. B. Nowacki, Warszawa
• TOMBER R. 2008. Indo-Roman Trade. From Pots to Pepper, London

Co przed denarem? Początki rzymskiego pieniądza / Paweł Kochański

• BURNETT A., MOLINARI M.C. 2015. The Capitoline Hoard and the Circulation of Silver Coins in Central and Northern Italy in the Third Century BC, Chiny, [w] P.G. van Alfen-G. Bransbourg-M. Amandry (red.) Fides, Contributions to Numismatics in Honor of Richard B. Witschonkes. 21-126
• CRAWFORD M. 1975. Roman Republican Coinage, Oxford.
• CRAWFORD M. 1985. Coinage And Money Under The Roman Republic, Berkeley–Los Angeles.
• RUTTER N.K. 2001. Historia Nummorum Italy, Londyn.
• VECCI I. 2013. Italian Cast Coinage, Londyn.

Gród w Pasymiu. Miejsce, które rodziło władzę? / Sławomir Wadyl

• DULINICZ M. 2000. Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od Wisły). [w] S. Moździoch (red.), Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu (= Spotkania Bytomskie 4), Wrocław, 85–98.
• NOWAKOWSKI W. 2004. Schyłek grupy olsztyńskiej – próba nowego spojrzenia. „Nowe” materiały z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej w powiecie mrągowskim, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4 (246), 407–417.
• ODOJ R. 1968. Wyniki badań grodziska z VI–VIII w. n.e. w Pasymiu, pow. Szczytno, a problemy kultury mazurskiej, „Rocznik Olsztyński” 7, 113–147.
• SZYMAŃSKI P. 2013. Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, (= Światowit, Supplement Series B: Barbaricum 9), Warszawa.
• SZYMAŃSKI W. 1983. Beiträge zum Problem der Entstehung von Burgen bei den Slaven, „Archaeologia Polona“ 21–22, 89–104.
• WADYL S., MARTYKA K. 2021. Eine erstaunliche Entdeckung. Ein Klappmesser aus Pasym (ehem. Passenheim, Kr. Ortelsburg) vor dem Hintergrund bisheriger Funde, „Acta Praehistorica et Archaeologica“ 53, 141–157.
• WADYL S., 2018. Ciekawe grzebienie wczesnośredniowieczne z Pasymia w pow. szczycieńskim, „Wiadomości Archeologiczne” 69, 51–65.
• WADYL S. (red.) 2022. Miejsce, które rodziło władzę. Gród z początków wczesnego średniowiecza w Pasymiu na Pojezierzu Mazurskim, Warszawa.

Rynek – jak stał się sercem wielu średniowiecznych miast? / Radosław Biel

• ATLAS HISTORYCZNY MIAST POLSKICH [strona projektu]. URL: http://atlasmiast.umk.pl (Dostęp: 05.05.2023).
• BOGUCKA M., SAMSONOWICZ H. 1986. Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wroclaw.
• CHOROWSKA M., DZIEDZIC T., KRZYWKA M. 2015. Trzy Kramy Bogate odkryte we Wrocławiu, „Architectus”, 3 (43), s. 35–46, https://doi.org/10.5277/arc150304.
• EYSYMONTT R. 2009. Kod genetyczny miasta: średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław.
• GAWLAS S. 1999. Ulica a zmiana krajobrazu miejskiego w okresie lokacji, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 47 , s. 3–25.
• JANICKA D. 2012. Wkład polskich historyków prawa w badania nad prawem magdeburskim w XX w. (1945–2010), „Studia Iuridica Toruniensia”, 11 , s. 46–75.
• KAJZER L. 2014. O „długim wieku XIII” uwagi archeologa, „Archaeologia Historica Polona”, 22 , s. 7–26, https://doi.org/10.12775/AHP.2014.001.
• KRABATH S., PIEKALSKI J., WACHOWSKI K. (red.) 2011. Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i wczesnonowożytnego miast Europy Środkowej (= Wratislavia Antiqua 13), Wrocław.
• KRASNOWOLSKI B. 2010. Rynek Główny w Krakowie – kompozycja i funkcja na tle regularnych układów urbanistycznych średniowiecznej Europy, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Kraków”, 28 , s. 53–74.
• NIEMIEC D. 2008. Średniowieczny rynek krakowski, „Alma Mater”, 109 , s. 84–90.
• OPALIŃSKI P. 2010. Rekonstrukcja cyfrowa infrastruktury architektonicznej Rynku krakowskiego w XIV i XV wieku, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Kraków”, 28 , s. 113–128,
• WERNER F.B. 1751-1800. Topographia seu Compendium Silesiae. Pars II. URL: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/8296/edition/16339 (Dostęp: 05.05.2023).
• WĘCŁAWOWICZ G., ŁOTOCKA M., BAUCZA A. 2010. Rozwój miast w Polsce. Raport wprowadzający Ministerstwa Rozwoju Regionalnego opracowany na potrzeby przygotowania przeglądu OECD Krajowej Polityki Miejskiej w Polsce.

Czym była Hanza? / Cezary Kardasz

• CZAJA R. 2003. Hanza, [w:] H. Samsonowicz (red.) Schyłek średniowiecznej Europy, Warszawa.
• CZAJA R. 2006. Strefa bałtycka w gospodarce europejskiej, [w:] S. Gawlas (red.), Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, Warszawa.
• DOLLINGER P. 1997. Dzieje Hanzy, Warszawa.
• GRAICHEN G., HAMMEL-KIESOW R. 2011. Die deutsche Hanse, Eine heimliche Supermacht, Hamburg.
• HAMMEL-KIESOW R. 2000. Die Hanse, Muenchen.
• JAHNKE C. 2015. The Baltic Trade, [w:] Donald J. Harreld (red.) A Companion to the Hanseatic League, Leiden.
• LINK C. 2014. Der preussische Getreidehandel im 15. Jahrhundert: eine Studie zur nordeuropäischen Wirtschaftsgeschichte, Koeln.
• NORTH M. 2019. Historia Bałtyku, Warszawa.
• SAMSONOWICZ H. 1968. Późne średniowiecze miast nadbałtyckich, Warszawa.
• SHILDHAUER J. 1995. Dzieje i kultura Hanzy, Warszawa.
• SELZER S. 2010. Die mittelalterliche Hanse, Darmstadt.

Kultura natufijska – prekursorzy rolnictwa z terenów Lewantu / Przemysław Kubisiak

• ALBRIGHT W.F. 1964. Archeologia Palestyny, Warszawa.
• BELFER-COHEN A. 1991. The Natufian in the Levant, „Annual Review of Anthropology”, 20/1991, s. 167–168.
• BIELIŃSKI P. 1985. Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa.
• DAVIN L., TEJERO J.-M., SIMMONS T., SHAHAM D., BORVON A., TOURNY O., BRIDAULT A., RABINOVICH R., SINDEL M., … VALLA F. 2023. Bone aerophones from Eynan-Mallaha (Israel) indicate imitation of raptor calls by the last hunter-gatherers in the Levant, „Scientific Reports”, 13 (1), s. 8709, https://doi.org/10.1038/s41598-023-35700-9.
• GARROD D.A.E. 1932. A New Mesolithic Industry: The Natufian of Palestine, „The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland”, 62, s. 263.
• MAZAR A. 1985. Archeology of the Land of the Bible (10,000 – 586 BCE), New York – London – Toronto.
• RICHTER T., ARRANZ-OTAEGUI A., YEOMANS L., BOARETTO E. 2017. High Resolution AMS Dates from Shubayqa 1, northeast Jordan Reveal Complex Origins of Late Epipalaeolithic Natufian in the Levant, „Scientific Reports”, 7 (1), s. 17025, https://doi.org/10.1038/s41598-017-17096-5.
• THE INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY THE HEBEW UNIVERSIITY OF JERUSALEM [strona instytutu], Hilazon Tachtit Cave, URL: https://archaeology.huji.ac.il/hilazon-tachtit-cave (Dostęp: 16.06.2023)

Archeologia w powieściach Arthura Conan Doyle’a / Agnieszka Mączyńska

• DISCOVERING SHERLOCK HOLMES [strona projektu Stanford University], URL: http://dickens.stanford.edu/sherlockholmes/index.html (Dostęp: 18.06.2023).
• MARTILLE D., POINTON T. 2013. Dr Arthur Conan Doyle’s contribution to the popularity of pterodactyls, „Geological Society London Special Publications” 375 (1), s. 429-224.
• MCNABB J. 2017. Anthropology by gaslight: Sherlock Holmes, Conan Doyle and the anthropology of detection at the Victorian fin de siècle, „World Archaeology” 49 (5), s. 728-751.
• THE ARTHUR CONAN DOYLE ENCYCLOPEDIA [repozytorium prac Arthura Conan Doyle’a oraz materiałów z nim związanych], URL: https://www.arthur-conan-doyle.com/ (Dostęp: 18.06.2023).

Zmory kupców – mityczne istoty przeszkadzające w handlu / Szymon Jamaszewski

• GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
• PODGÓRSKA B, PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
• SZREJTER A. 2006. Mitologia Germańska. Opowieść o bogach mroźnej północy, Gdańsk.
• ZYCH P, VARGAS W. 2014. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach, Olszanica.