Na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku w Nowym Chorowie archeolodzy odkryli, że niektórzy zmarli, pierwotnie pochowani w obrządku szkieletowym, zostali po pewnym czasie ponownie wyciągnięci z grobów i poddani kremacji. Wyniki badań rzucają nowe światło na przemiany religijne i społeczne Pomorza Wschodniego w XI wieku.
Nowy Chorów to obecnie niewielka miejscowość w dolinie rzeki Wieprzy (woj. pomorskie), gdzie na leśnym wzniesieniu zachowało się cmentarzysko złożone z kilkunastu kurhanów czworobocznych otoczonych kamieniami, tzw. kurhanów typu Orzeszkowo. Termin ten pochodzi od stanowiska w Orzeszkowie (Pomorze Zachodnie), a obiekty tego rodzaju znane są archeologom od XIX wieku, choć ich funkcja i chronologia wciąż budzą pytania. Kurhany orzeszkowskie pojawiają się pod koniec X i na początku XI wieku – w okresie kluczowym dla przemian politycznych i religijnych na Pomorzu.
Spis treści
Najnowsze badania w Nowym Chorowie rozpoczął w 2022 roku zespół kierowany przez dr. Sławomira Wadyla z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz dr. Pawła Szczepanika z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ich celem jest zrozumienie struktury tego cmentarzyska, różnorodnych praktyk pogrzebowych oraz ich znaczenia w kontekście postępującej chrystianizacji regionu. Wstępne wyniki badań zostały niedawno opublikowane w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Antiquity”, wydawanym przez Cambridge University Press1WADYL S., SZCZEPANIK P., FETNER R., JASKULSKA E., NOWOSADZKA I. 2025. Nowy Chorów Project: funerary practices associated with rectangular burial mounds in early medieval Pomerania, „Antiquity”, s. 1–9, https://doi.org/10.15184/aqy.2025.10142..
Wykopaliska ujawniły, że kurhany kryją wiele pochówków. Przykładowo, w kurhanie oznaczonym numerem K8 odsłonięto osiem grobów: sześć szkieletowych (inhumacyjnych) i dwa ciałopalne (kremacyjne). Formy grobów znacznie się różniły – od prostych jam grobowych, przez konstrukcje otoczone pojedynczym wieńcem kamiennym, po monumentalny grób centralny (nr 7) z podwójną obstawą kamienną o imponujących wymiarach sięgających aż 5,2 × 3,6 m.
Co istotne, wszystkie pochówki z kurhanu K8 były orientowane wzdłuż linii wschód–zachód, z głową zmarłego ku wschodowi. Odbiega to od typowej dla chrześcijaństwa orientacji, w której zmarłych układano głową ku zachodowi, aby w dniu Sądu Ostatecznego powstali z grobów z twarzą zwróconą ku Chrystusowi powracającemu ze wschodu. Ta niejednoznaczna orientacja może wskazywać na synkretyczny charakter obrzędu – łączenie nowych chrześcijańskich zwyczajów z dawnymi wierzeniami wspólnoty.
Elitarne dary grobowe i birytualizm
W grobach na cmentarzysku w Nowym Chorowie nie brak typowych dla XI wieku elementów wyposażenia. Najczęściej trafiano na żelazne noże (często zachowane w skórzanych pochwach z okuciami) oraz ozdoby i akcesoria stroju, jak kabłączki skroniowe (kobiece ozdoby skroni) czy sprzączki do pasów. Ponadto znaleziono pojedynczą srebrną monetę – denara krzyżowego z Saksonii, datowanego na przełom X/XI wieku, co tylko uwiarygadnia chronologię stanowiska.
Na tle tych znalezisk wyróżnia się jednak bogatszy grób centralny w kurhanie K8 (grób 7), prawdopodobnie grób osoby o wysokim statusie. Mimo śladów splądrowania zachowały się w nim unikatowe przedmioty: żelazny grot włóczni ze szczątkami tkaniny (interpretowany jako fragment proporca, czyli chorągwi) oraz drewniane wiadro z drewna cisowego okute żelaznymi taśmami. Takie przedmioty o charakterze symbolicznym i elitarnym należą do rzadkości na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach, sugerując wyjątkową rolę pochowanej tam osoby.
Analiza radiowęglowa szczątków z K8 (pięciu pochówków szkieletowych i dwóch ciałopalnych) potwierdziła datowanie na pierwszą połowę XI wieku. Co więcej, okazało się, że pochówki ciałopalne są nieco późniejsze niż szkieletowe, co jest zgodne z obserwacją stratygraficzną – warstwy spalenizny na szczycie kurhanu przykrywały już istniejące groby szkieletowe.
Odkrycie to potwierdza, że na tym samym cmentarzysku praktykowano birytualizm, czyli równoległe stosowanie dwóch odmiennych obrządków pogrzebowych (chowania ciał i palenia zwłok). Mogło to odzwierciedlać stopniowy proces zmiany wierzeń – wprowadzenie chrześcijańskich zwyczajów grzebalnych nie od razu wyparło dawną, pogańską tradycję ciałopalną.
Otwieranie grobów i pogańska symbolika
Najbardziej intrygującym odkryciem w Nowym Chorowie są wspomniane na wstępie przypadki wtórnego otwarcia grobów i ponownej kremacji zmarłych. Tego typu praktyka znana jest archeologom z innych części Europy (np. z terenów germańskich czy skandynawskich), ale na ziemiach polskich do tej pory uchwycono ją jedynie sporadycznie i niejednoznacznie. W Nowym Chorowie po raz pierwszy udało się zadokumentować ten proceder w pełni czytelnie – od śladów rozkopania komory grobowej, przez warstwę spopielonych szczątków nad pierwotnym pochówkiem, po ślady na kościach dowodzące spalenia ciała w niedługim czasie po śmierci.
Warto podkreślić, że archeolodzy odkryli również materialne ślady ówczesnych wyobrażeń religijnych. W dwóch kurhanach natrafiono na zagadkowe trójramienne symbole ułożone z kamieni, przypominające znak trykwetry (triquetra) – przeplatających się trzech łuków. Symbol ten mógł nawiązywać do kultu Trzygłowa, czyli trójgłowego bóstwa czczonego przez Słowian pomorskich, opisywanego w średniowiecznych kronikach. Triada splecionych ramion bywa interpretowana jako znak potrójnej władzy Trzygłowa nad niebem, ziemią i zaświatami, a w kontekście grobowym mogła symbolizować łączenie się nie tylko świata żywych ze światem zmarłych, ale dawnych wierzeń z nowymi.
Chrystianizacja Pomorza Wschodniego
Odkrycia z Nowego Chorowa są ważnym źródłem wiedzy o początkach chrystianizacji Pomorza Wschodniego. Region ten jest słabo opisany w źródłach pisanych, poza wzmianką o misji św. Wojciecha do Gdańska (997 r.). Więcej wiadomo o Pomorzu Zachodnim, dzięki misjom św. Ottona z Bambergu w XII w. Na Pomorzu Wschodnim misjonarze działali już na przełomie X i XI w., zakładano grody, np. Gdańsk, Kałdus i Ciepłe. Jednak brak tam wyraźnych śladów trwałych struktur kościelnych aż do połowy XII w.
Dlatego kluczowe stają się badania archeologiczne, takie jak w Nowym Chorowie, gdzie wyraźnie widać współistnienie pogańskich i chrześcijańskich rytuałów pogrzebowych. Każdy z kurhanów dokumentuje proces stopniowego wprowadzania chrześcijaństwa i jednoczesnego zachowywania dawnych wierzeń. Te odkrycia dają nam wgląd w złożoność religijnych przemian na Pomorzu, niewidoczną w średniowiecznych kronikach.
Zespół badawczy planuje zbadać kolejne kurhany i ustalić m.in. więzi rodzinne pochowanych tam osób za pomocą analiz DNA. Pozwoli to jeszcze pełniej zrozumieć strukturę badanej społeczności oraz mechanizmy kształtowania się jej tożsamości i pamięci zbiorowej u progu epoki nowych wierzeń.
Źródło: Antiquity (www.cambridge.org), Archeowieści (archeowiesci.pl), profil Facebook projektu (Kurhanowisko w lesie)
Przypisy
- 1WADYL S., SZCZEPANIK P., FETNER R., JASKULSKA E., NOWOSADZKA I. 2025. Nowy Chorów Project: funerary practices associated with rectangular burial mounds in early medieval Pomerania, „Antiquity”, s. 1–9, https://doi.org/10.15184/aqy.2025.10142.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
