W cieniu słynnego Machu Picchu polsko-peruwiański zespół archeologów dokonał przełomowego odkrycia. W Salapunku – stanowisku nazywanym „bramą do Cordillery Vilcabamby” – natrafiono na ślady obecności człowieka sięgające blisko 10 tysięcy lat wstecz. Odkrycie rzuca nowe światło na początki zasiedlenia Andów w rejonie Cusco i podkreśla znaczenie doliny rzeki Urubamby jako strategicznej drogi z wyżyn Cusco ku tropikalnej selwie Amazonii.
Salapunku to rozległe stanowisko archeologiczne (ponad 100 ha) położone w dolinie rzeki Urubamby, na terenie Parku Narodowego Machu Picchu w południowym Peru. Leży na wysokości ok. 2700 m n.p.m., u wylotu górskiej doliny prowadzącej z Cusco – w miejscu, gdzie zaczyna się słynny szlak Inków (okolice tzw. km 82 trasy kolejowej do Aguas Calientes). Najnowsze wyniki badań opublikowane w prestiżowym czasopiśmie „Radiocarbon”1SIECZKOWSKA-JACYNA D., BASTANTE J., RAKOWSKI A., PAWLYTA J., CONDORI CASTILLO I.F. 2025. Human presence in the Salapunku area (Machu Picchu, Cusco, Peru) based on recent radiocarbon evidence, „Radiocarbon”(2025/11/19), s. 1–16, https://doi.org/DOI: 10.1017/RDC.2025.10153., to pierwsze tak precyzyjne datowanie w tym regionie, które ujawnia ciągłość osadnictwa od epoki archaicznej, poprzez czasy preinkaskie (kultura Killke poprzedzająca państwo Inków), aż po okres kolonialny po hiszpańskim podboju.
W czasach Imperium Inków (XV-XVI w.) Salapunku pełniło rolę strategicznego punktu kontrolnego i ceremonialnej bramy na szlakach łączących Cusco z Machu Picchu oraz dalej z trudno dostępną kordylierą Vilcabamba. Było częścią królewskiego systemu dróg Qhapaq Ñan, strzegąc wjazdu do górskiej krainy opadającej w stronę Amazonii. Choć Salapunku pozostawało w cieniu sławy Machu Picchu, odegrało ważną rolę jako „strażnica” na drodze do tej świętej inkaskiej cytadeli.
Tajemnice najdawniejszych mieszkańców Cusco
Przez dziesięciolecia badania archeologiczne w regionie Cusco koncentrowały się głównie na okresie inkaskim i jego najbliższych poprzednikach. Wiele spośród kilkudziesięciu stanowisk na terenie Parku Machu Picchu datowano dotąd wyłącznie metodami pośrednimi – na podstawie stylu ceramiki czy architektury – co pozostawiało duży margines niepewności. Najstarsze wcześniej znane ślady osadnictwa w okolicach Cusco sięgały mniej więcej 5000 lat p.n.e. (późny okres archaiczny) i były bardzo skąpe. W praktyce brakowało absolutnych datowań radiowęglowych dla starszych stanowisk – ich chronologia opierała się głównie na analogiach z lepiej przebadanymi obszarami innych części Andów. Innymi słowy, archeolodzy wiedzieli dużo o pradziejach Peru, ale zaskakująco mało o początkach osadnictwa w samym regionie Cusco.
Podobnie sytuacja wyglądała na terenie Parku Machu Picchu. Większość tutejszych ruin wiązano z okresem późnym (XV-XVI w.) lub ewentualnie z bezpośrednio wcześniejszą kulturą Killke (IX-XIII w. n.e.), lecz brakowało pewnych datowań potwierdzających starsze fazy. Salapunku do niedawna jawiło się zatem głównie jako posterunek inkaski, a starsze etapy zasiedlenia pozostawały niejasne. Wszystko zmieniło się dzięki najnowszym interdyscyplinarnym badaniom, które zajrzały głęboko w przeszłość tego niezwykłego miejsca.
Rewolucyjne badania polsko-peruwiańskiego zespołu
Przełom nastąpił za sprawą projektu zainicjowanego przez polskich badaczy we współpracy z archeologami peruwiańskimi. W 2017 roku, w ramach programu badań w Sanktuarium Machu Picchu (PIAISHM), przeprowadzono wykopaliska w wybranych sektorach Salapunku. Prace badawcze odbywały się pod auspicjami peruwiańskiego Ministerstwa Kultury oraz Centrum Badań Andyjskich Uniwersytetu Warszawskiego w Cusco. Z lokalnymi specjalistami współpracowali dr Dominika Sieczkowska-Jacyna oraz prof. dr hab. inż. Andrzej Rakowski z Politechniki Śląskiej którzy odpowiadali za przeprowadzone analizy fizyko-chemiczne.
Badacze skupili się na dwóch miejscach: naturalnej grocie skalnej zaadaptowanej niegdyś przez Inków na cele grobowe oraz ruinach kamiennej budowli mogącej pochodzić sprzed epoki Inków. W grocie odkryto kilka pochówków ludzkich z różnych okresów – od warstw tuż pod powierzchnią (ze szczątkami z czasów inkaskich, wraz z typowymi dla Inków artefaktami) po głębokie warstwy zawierające szczątki ludzkie pozbawione jakichkolwiek darów. Ciała w najniższej warstwie były ułożone w pozycji wyprostowanej z wyposażeniem w postaci kamieni użytkowych – obraz typowy dla bardzo wczesnych (archaicznych) pochówków.
Z Salapunku pobrano kilkanaście próbek organicznych do analiz – głównie fragmenty węgla drzewnego z warstw osadniczych i grobowych. Wszystkie przebadano metodą radiowęglową w specjalistycznym laboratorium. Otrzymane wyniki skalibrowano (przeliczono na lata kalendarzowe) i poddano analizie statystycznej, aby precyzyjnie określić wiek poszczególnych znalezisk.
Zdumiewające rezultaty
Rezultaty okazały się zaskakujące! Najstarsze daty – uzyskane z próbek najgłębszych warstw groty – wskazują na okres ponad 8000 lat p.n.e. Innymi słowy, już blisko 10 tys. lat temu teren Salapunku był zamieszkany lub przynajmniej odwiedzany przez człowieka. Jest to najstarszy udokumentowany ślad obecności ludzi w całym regionie Cusco. Dla porównania, wcześniejsze najstarsze daty z okolic miasta Cusco sięgały zaledwie ok. 4700 lat p.n.e. – nowe odkrycie przesuwa więc chronologię osadnictwa o tysiące lat wstecz!
Równie istotne są datowania z warstw późniejszych. Materiał ze wspomnianej kamiennej konstrukcji (łączonej z kulturą Killke) wydatowano na około 700–900 n.e. – a więc co najmniej sto lat wcześniej, niż tradycyjnie przyjmowany okres rozkwitu tej kultury. Oznacza to, że kultura Killke mogła pojawić się w regionie Cusco już w VIII-IX w. n.e.
Daty z kolei przypisane do okresu inkaskiego (XV-XVI w.) potwierdziły oczekiwaną chronologię. Co ważne jednak, część próbek wskazuje też na ciągłość osadnictwa po upadku imperium Inków – aż do czasów kolonialnych. Fragmenty roślin dały daty z XVII w. n.e., co świadczy, że miejsce to było użytkowane także po 1572 roku, w okresie kolonialnym.
Nowe perspektywy dla archeologii andyjskiej
Nowoczesne datowania w Salapunku pozwoliły po raz pierwszy zbudować absolutną chronologię całej historii osadnictwa w tym miejscu. Badania potwierdziły, że dolina u stóp Machu Picchu była atrakcyjna dla ludzi już w odległych czasach prehistorycznych – znaleziska z VIII tysiąclecia p.n.e. czynią Salapunku jednym z najstarszych poznanych stanowisk w Andach Centralnych. Wyniki mają ogromne znaczenie dla archeologii andyjskiej.
Dzięki tym odkryciom Salapunku – dotąd traktowane jako ciekawostka na szlaku do Machu Picchu – urasta do rangi kluczowego stanowiska dla zrozumienia długiego trwania cywilizacji w Andach. Uzyskane tu dowody – od najstarszych szczątków ludzkich sprzed 10 tysięcy lat po ślady aktywności w epoce kolonialnej – na nowo piszą historię regionu Cusco i zachęcają do dalszych poszukiwań śladów dawnych kultur w tym rejonie.
Źródło: „Radiocarbon” (cambridge.org)
Przypisy
- 1SIECZKOWSKA-JACYNA D., BASTANTE J., RAKOWSKI A., PAWLYTA J., CONDORI CASTILLO I.F. 2025. Human presence in the Salapunku area (Machu Picchu, Cusco, Peru) based on recent radiocarbon evidence, „Radiocarbon”(2025/11/19), s. 1–16, https://doi.org/DOI: 10.1017/RDC.2025.10153.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
