„Wczesnośredniowieczne Gniezno” – projekt MPPP w Gnieźnie

Gniezno – jeden z najważniejszych ośrodków kształtującej się od połowy X w. monarchii wczesnopiastowskiej, stanowiący podwalinę pod nowo powstające państwo polskie. Projekt Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie ma za zadanie przybliżenie wyników dotychczasowych badań w tym mieście.

To w Gnieźnie, na Górze Lecha, wzniesiono wyróżniające się zarówno w Wielkopolsce, jak i poza nią centrum władzy. Na szczycie Góry Lecha znajdowało się obrzędowo-kultowe miejsce, o którym w swojej kronice pisał Jan Długosz. Dla dynastii Piastów było to z pewnością miejsce szczególne. To właśnie do Gniezna Bolesław Chrobry sprowadził ciało św. Wojciecha, które złożył następnie w świątyni wybudowanej już przez Mieszka I. To także tutaj do grobu męczennika, pielgrzymował w roku 1000 cesarz niemiecki Otton III. To tutaj powstało pierwsze arcybiskupstwo i to tu koronowano pierwszych władców państwa piastowskiego.

Nie tylko Góra Lecha

Obecnie Gniezno to nie tylko Góra Lecha z reliktami potężnego założenia grodowego, stanowiącego przedmiot zainteresowań archeologów. Gniezno to również bogate źródła z zakresu historii sztuki obejmujące relikty architektury i sztuki przedromańskiej oraz romańskiej, ale również charakterystycznej dla okresu pełnego średniowiecza architektury i sztuki gotyckiej. Mowa tutaj o domniemanej najstarszej gnieźnieńskiej świątyni, o bazylice romańskiej, o kościele św. Jerzego czy reliktach XIII-wiecznego zamku książąt wielkopolskich.

Gniezno to również bogate zbiory zabytków piśmiennictwa, sztuki sakralnej i świeckiej, w tym także elementów wyposażenia świątyń. To w tutejszej katedrze znajdują się słynne XII-wieczne drzwi gnieźnieńskie, na których ukazano życie i śmierć św. Wojciecha. Obok źródeł materialnych, będących namacalnym świadectwem czasów wczesnego średniowiecza, historia Gniezna wyłania się również ze źródeł pisanych minionych epok. Niemniej jednak, jeśli chodzi o ilość rzeczonych materiałów źródłowych, prym wiodą jednak źródła archeologiczne, zarówno te w postaci reliktów dawnej zabudowy grodowej, jak i licznych świadectw życia codziennego.

Gniezno wczesnośredniowieczne i dotychczasowe badania

Gniezno od zawsze stanowiło przedmiot zainteresowań badaczy zajmujących się poznaniem dawnych dziejów. Już od XVII w. ówcześni „badacze” interesowali się jego historią. Początki nowożytnych badań naukowych, obejmujących obok Gniezna również inne obszary ziemi gnieźnieńskiej, sięgają z kolei połowy XIX w. i niezmiernie z krótkimi przerwami trwają do dziś. Warto zaznaczyć, że to właśnie w Gnieźnie swoje pierwsze kroki, jeszcze jako uczeń gimnazjum, stawiał Konrad Jażdżewski. To tutaj pod kuratelą Józefa Kostrzewskiego prowadzono jeszcze przed wybuchem II wojny światowej jedne z pierwszych, na tak szeroką skalę, badania wykopaliskowe obejmujące obszar grodziska.

W okresie powojennym zaprezentowano pierwsze postulaty badań, których celem miała być interdyscyplinarna współpraca zarówno historyków, jak i archeologów. Zaowocowało to powstaniem w 1949 r. Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Okres ponad 150 lat pracy naukowej przyniósł niezliczoną ilość źródeł do poznania nie tylko historii samego Gniezna, ale również i początków kształtowania się państwa wczesnopiastowskiego. Liczne monografie, opracowania, artykuły oparte na źródłach pisanych, źródłach archeologicznych, źródłach archeologiczno-architektonicznych oraz źródłach z zakresu historii sztuki wzbogacały przez lata dostępną wiedzę. Prace historyków, jak i archeologów często uzupełniane były także przez prace z zakresu badań przyrodniczych, których celem było m.in. rozpoznanie przyrodniczej historii regionu gnieźnieńskiego czy też podstaw ówczesnej gospodarki.

Najważniejsze publikacje na temat najdawniejszej historii Gniezna

Ostatnie podsumowania prezentowanej problematyki zawarte zostały w dwóch dużych publikacjach. Pierwsza z nich, pisana przez historyków, to praca zbiorowa pod redakcją prof. Józefa Dobosza pt. „Dzieje Gniezna pierwszej stolicy Polski”, wydana w roku 2016. Ten jakże istotny w polskiej historiografii tom prezentował historię Gniezna do czasów współczesnych. Poświęcono w nim również sporo uwagi zagadnieniom okresu wczesnego i pełnego średniowiecza. Druga z publikacji to owoc prac archeologów uzupełniony o prace przyrodników oraz historyków. Mowa tutaj o pewnej próbie syntezy wydanej w roku 2018 w ramach serii „Origines Polonorum, t. XI, pt. Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy”. W pracy tej, pod redakcją Tomasza Sawickiego i Magdaleny Bis, zaprezentowano wyniki wieloletnich studiów, głównie archeologicznych, nad dziejami Gniezna. Publikacja ta, pozycja niezmiernie ważna, prezentuje jednak w dużym stopniu stan wiedzy sprzed prawie piętnastu lat.

Wśród różnorodnej i bardzo licznej kategorii źródeł do poznania dziejów samego Gniezna wyróżniają się m.in. materiały pozyskane w trakcie prac związanych z działalnością  Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Mowa tutaj o badaniach prowadzonych już od roku 1948 do 1953 na stanowisku określanym dziś numerem 15c. Wyniki tych prac, jak i materiały pozyskane w ich trakcie, do dziś nie doczekały się pełnego opracowania. Zadanie to udało się zrealizować w ramach programu naukowego pn. „Wczesnośredniowieczne Gniezno”. Prace zespołu badaczy, który powołano w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, zaowocowały publikacją pt. „Stanowisko 15c. Wyniki badań archeologicznych”, która stanowi tom nowo powstałej serii wydawniczej pt. „Wczesnośredniowieczne Gniezno”.

Prace nad opracowaniem „Stanowisko 15c. Wyniki badań archeologicznych” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z Funduszu Promocji Kultury.