Ślady pierwiastków na tropie codziennego życia w średniowiecznej Starej Dongoli

Polscy badacze prowadzą innowacyjne badania w Starej Dongoli, średniowiecznym mieście w Sudanie, które niegdyś było stolicą potężnego królestwa Makurii. Naukowcy analizują ślady pierwiastków zachowane na podłogach starożytnych domostw, aby rzucić światło na codzienne życie dawnych mieszkańców.

„Archeolodzy, badając domy, bardzo często natrafiają na problem, który wiąże się z tym, że ludzka aktywność, taka jak gotowanie, trzymanie zwierząt, rozcieranie ziarna, nie pozostawiają widocznych gołym okiem śladów (makro-pozostałości) – tzn. pozostawionych narzędzi, wbudowanych instalacji” – podkreśla dla serwisu Nauka w Polsce dr Maciej Wyżgoł z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW. Zamiast zatem tradycyjnych badań wykopaliskowych, naukowcy wykorzystali analizę śladów pierwiastków.

Wychodząc z założenia, że każda domowa aktywność pozostawia możliwy do identyfikacji ślad pierwiastkowy, naukowcy zastosowali wieloelementową analizę z użyciem spektrometrii emisyjnej z plazmą sprzężoną indukcyjnie (ICP-AES). W celu poddania analizie chemicznej archeolodzy pobrali 159 próbek z oczyszczonych powierzchni i najcieńszej widocznej warstwy. Unikali uszkodzonych obszarów i zebrali dodatkowe materiały referencyjne z pobliskiej wioski (podłogi, kojce dla zwierząt) i stanowisk archeologicznych (popioły, latryna) do porównania. Pobrano także materiały porównawcze, aby pomóc w identyfikacji materiału użytego do budowy podłóg oraz próbki tła gleby z wioski i warstwy powierzchniowej na stanowisku archeologicznym.

Poziom tła w kontekście analizy chemicznej to wartość bazowa, naturalnie występująca w danym środowisku. Służy ona jako punkt odniesienia do porównania wyników analizy próbek. Wyniki tej analizy pozwoliły na stworzenie mapy wzbogaceń chemicznych, które wskazują na antropogeniczne ślady na powierzchniach pozbawionych makro-pozostałości działalności ludzkiej.

W analizowanych domostwach Starej Dongoli z okresu Funj (XVI-XIX w.) zidentyfikowano różne strefy aktywności. Strefy wzbogacone w fosfor mogą sugerować miejsca związane z odpadkami żywnościowymi i paleniskiem, podczas gdy obecność potasu, magnezu, żelaza i cynku może wskazywać na obszary przetwarzania żywności i przechowywania. Wysoka koncentracja wapnia często towarzyszy miejscem związanym z aktywnościami zwierzęcymi i przetwarzaniem żywności.

Badania geochemiczne pozwalają nie tylko na rekonstrukcję układu przestrzennego dawnych domostw, ale także na lepsze zrozumienie relacji społecznych i gospodarczych wewnątrz tych społeczności. Wyznaczanie stref aktywności na podstawie koncentracji pierwiastków jest istotne dla określenia podziału pracy, również między przedstawicielami różnych płci.

Wnioski z tych badań prowadzonych w ramach projektu „UMMA – Urban Metamorphosis of the community of a Medieval African capital city”¹⁾WYŻGOŁ M., WORONKO B. 2024. Geochemical analysis of domestic spaces. Studying activity areas in houses at 17th-century Old Dongola, Sudan, … Więcej., realizowanego w Sudanie pod kierownictwem dr. hab. Artura Obłuskiego, zostały podsumowane na łamach „Journal of Archaeological Science: Reports”. Projekt ten ma na celu analizę transformacji Starej Dongoli w miasto muzułmańskie między XIV a XIX w.

W ramach projektu badacze analizują proces transformacji Dongoli – stolicy średniowiecznego królestwa Makurii, ważnego ośrodka chrześcijańskiego – w miasto muzułmańskie, w okresie między XIV a XIX w. Proces ten postępował wiele lat, często nie pozostawiając w materiale archeologicznym śladów widocznych gołym okiem. Pomocne okazało się zastosowanie metod geochemicznych.

Wyniki tych interdyscyplinarnych badań przedstawiono m.in. podczas konferencji „Polacy nad Nilem” na Uniwersytecie Warszawskim. Współautorką publikacji jest dr hab. Barbara Woronko z Wydziału Geologii UW.