Gniezno, wraz z ulokowanym na Górze Lecha kościołem metropolitalnym, zaliczane jest do najważniejszych wczesnośredniowiecznych ośrodków centralnych państwa Piastów. Dzisiejsza bazylika prymasowska jest miejscem o wyjątkowym znaczeniu historycznym – tu odbyły się pierwsze koronacje królewskie, ingresy, to tu przybył Otton III, aby symbolicznie przyjąć Polskę do kręgu państw chrześcijańskich.
Wyjątkową rangę gnieźnieńskiej katedry podkreśliło uznanie jej w 1994 roku przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za pomnik historii, a także wpisanie w 2007 roku na Listę Dziedzictwa Europejskiego. Dlatego też Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie podjęło się realizacji programu naukowego „Wczesnośredniowieczne Gniezno”, w ramach którego przybliża odbiorcom wyniki badań archeologicznych, które na przestrzeni dekad prowadzono na terenie miasta.
Najnowszym projektem realizowanym w ramach wymienionego programu jest interdyscyplinarne opracowanie wyników badań archeologicznych, przeprowadzonych w latach 1957-1960 oraz 1962-1964 w obrębie katedry (stanowisko 14) w Gnieźnie oraz ich publikacja książkowa. Pomimo upływu niemalże siedemdziesięciu lat, badania te nie doczekały się niestety monograficznego ujęcia.
Góra Lecha, na której wzniesiono dzisiejszą katedrę, jest miejscem wyjątkowym, które od wieków pociągało badaczy. Za pierwsze amatorskie prace badawcze uznać można odkrycie w 1802 r. ceglanej, gotyckiej krypty. Odnalezioną w nim drewnianą trumnę, na podstawie przybitej do niej tabliczki, uznano za miejsce wiecznego spoczynku Dąbrówki, żony Mieszka I. Systematyczne, choć nadal amatorskie badania katedry przeprowadził w latach 1926-1935 biskup Antoni Laubitz. Po drugiej wojnie światowej, w okresie tzw. badań milenijnych, gnieźnieńska katedra stała się ponownie obiektem zainteresowania badaczy, tym razem profesjonalistów.
W latach 1957-1960 i 1962-1964 pracami archeologicznymi objęto obszar zajmowany wcześniej przez bryłę romańskiej bazyliki – przebadano część ambitu, nawę S, nawę N, nawę główną a także prezbiterium. Pracami z ramienia Stacji Archeologicznej Instytutu Historii i Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk kierowali prof. Kazimierz Żurowski oraz Gabriela Mikołajczyk. Odsłonięto wówczas niemal całkowicie pozostałości wcześniejszych budowli, a także pozyskano materiały źródłowe, które dostarczyły licznych informacji związanych poszczególnymi fazami funkcjonowania katedry.
Badania milenijne, choć dostarczają wielu informacji na temat przeszłości świątyni, nie doczekały się obszernej analizy i publikacji – ich wyniki ukazały się jedynie w formie krótkich sprawozdań. Opublikowane zostały w „Sprawozdaniach Archeologicznych” t. 14 (1962) i 17 (1965). Opracowania te stanowią pewien przyczynek do historii badań gnieźnieńskiej katedry, jednak ich sprawozdawczy charakter oraz ówczesne metody analityczne nie spełniają dzisiejszych kryteriów stawianych tego typu pracom.
Mamy nadzieję, ze całościowe opracowanie niepublikowanych dotąd badań wykopaliskowych katedry w Gnieźnie oraz ich publikacja pozwolą na korzystanie z pozyskanej bazy źródłowej a także ułatwią dostęp do niej nie tylko osobom zajmującym się na co dzień problematyką okresu wczesnego średniowiecza, ale także szerszemu gronu odbiorców, daleko wykraczającemu poza ośrodki naukowe i akademickie.
„Opracowanie wyników badań archeologicznych, przeprowadzonych w latach 1957-1960 oraz 1962-1964” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Muzeum Początków Państwa Polskiego znajduje się w Gnieźnie – legendarnej pierwszej stolicy Polski. Nic zatem dziwnego, że ich głównym celem jest prezentowanie historii początków polskiej państwowości, a także całego wczesnego średniowiecza. Prócz tego zajmują się również późniejszą historią Gniezna oraz Wielkopolski, czyli miejsc, w których powstawała Polska!
