Królewska gra z Ur, znana również jako Gra na Dwudziestu Kwadratach (ang. Game of Twenty Squares) lub po prostu gra z Ur (ang. Game of Ur), była grą planszowa dla dwóch graczy, pochodzącą ze starożytnej Mezopotamii. Jej najstarsze egzemplarze datowane są na ok. 5000 lat temu. Jej popularność sięgała jednak daleko poza samo Ur!
Grano w nią na całym starożytnym Bliskim Wschodzie, a niektóre komplety odnajdywane są w miejscach tak odległych jak Kreta czy Sri Lanka.
Spis treści
Znaczenie gry z Ur
Popularność gry nie powinna dziwić, bo podobnie jak w przypadku egipskiej senet, wolny czas spędzali przy niej zarówno władcy, jak i zwykli obywatele. Jedną z plansz odkryto np. wyrytą na rzeźbie Lamassu – skrzydlatego byka o ludzkiej, brodatej twarzy, który strzegł pałacu Sargona II w Khorsabad. W starożytnym Egipcie tworzono nawet przemyślne zestawy do gry w senet, z dodatkową planszą po drugiej stronie pudełka, umożliwiającą rozgrywkę w królewską grę z Ur. Dzisiaj określilibyśmy je jako zestawy 2 w 1.
U szczytu swej popularności, również i gra z Ur nabrała duchowego znaczenia, a wydarzenia w grze uważano za odzwierciedlające przyszłość gracza i przekazujące wiadomości od bóstw lub innych istot nadprzyrodzonych. Jedna z glinianych tabliczek z opisem gry sugeruje, że stanięcie na konkretnym polu miało zwiastować zdobycie przyjaciela, pozyskanie siły lwa, czy napicie się dobrego piwa.
Lokalizacja poszczególnych kwadratów zmieniała się jednak na przestrzeni długiej historii tej gry. Plansza ewoluowała w miarę przenoszenia jej do coraz to odleglejszych rejonów świata. Wyraźnie widoczne jest to w ponad 100 znanych kompletach, odkrytych do tej pory przez archeologów. I choć gra z Ur otrzymywała różne nazwy, w zależności od kultur, do których udało się jej zawędrować, a oryginalnej nazwy nie udało się dotąd odkryć, to stałym określeniem była Gra na Dwudziestu Kwadratach.
Wraz z upływem czasu, a dokładniej w późnej starożytności, stopniowo gra z Ur przestała być rozgrywana. Co mogło być powodem? Istnieją dwie hipotezy na ten temat.
Pierwsza sugeruje, że ewoluowała ona we wczesną formę tryktraka (ang. backgammon). Druga zaś tryktrakowi właśnie przypisuje przyćmienie popularności gry z Ur i stopniowe zapomnienie zasad. Zanim do tego jednak doszło całkowicie, najpewniej za sprawą żydowskich kupców, gra dotarła do indyjskiego miasta Kochi. Tam właśnie, pod nazwą Aasha i z lekko zmodyfikowanymi zasadami, grano w nią aż do lat 50. XX wieku! Nikt jednak nie zdawał sobie z owego powiązania sprawy, dopóki nie udało się na nowo przywrócić światu zasad gry z Ur.
Tego wyczynu dokonał w 1980 roku Irving Finkel – kurator w British Museum. Gdy inny Brytyjczyk – Sir Leaonard Woolley – odkrył pierwsze komplety na Królewskim Cmentarzysku w Ur w 1922 i 1934 roku (stąd właśnie współczesna nazwa gry) nikt nie miał pojęcia jak w nią grać. Na całe szczęście, w przeciwieństwie do innych starożytnych gier, w jej przypadku na glinianych tabliczkach (choć tylko dwóch) zachowały się szczegółowe opisy reguł.
Tabliczki z zapisanymi zasadami pochodzą: z Babilonu i tę datuje się na ok. 177 r. p.n.e., a druga jest o parę stuleci młodsza i wiążę się ją z miastem Uruk. Jednak diagramy z planszami, widniejące na tyłach obu tabliczek, nie pozostawiają złudzeń, co opisują. Dokładne reguły gry z Ur, wraz z planszą do gry, znajdziecie poniżej. Z pewnością przydadzą się Wam jeśli chcecie spróbować swoich sił w turnieju online gry z Ur, organizowanym przez Archeologię Żywą na naszym Discordzie: https://discord.gg/NsKMhNUmgT
Cel i rozpoczęcie
Gra z Ur jest wyścigiem dla dwóch graczy. Celem gry jest wprowadzenie swoich pionków na planszę, przejście przez kolejne pola i wyprowadzenie każdego z pionków z planszy. Wygrywa gracz, który zrobi to jako pierwszy.
Każdy z graczy posiada 6 pionków i zestaw 4 kości. Oryginalne pionki z powodzeniem zastąpić można guzikami lub groszówkami, zaś czworościenne kości bardziej popularnymi sześciościennymi.
Każdy z graczy rzuca wszystkimi czterema kostkami, aby ustalić kto rozpoczyna rozgrywkę. Każda z czworościennych kostek ma dwa oznaczone wierzchołki. Suma oznaczonych wierzchołków skierowanych ku górze stanowi wynik rzutu. Rozgrywkę rozpoczyna gracz, który wyrzuci wyższy wynik. W przypadku wykorzystania kości sześciościennych, liczy się liczbę wyrzuconych wartości parzystych, nie ich sumę (przykład: wyrzucenie 4, 3, 2, 5 – oznacza wynik dwa, nie sześć).
Przebieg gry
Gracz rzuca kostkami, a wynik rzutu (zgodnie z powyższymi zasadami) stanowi liczbę ruchów, czyli o ile pól przesuwa pionek. Jednorazowo można poruszyć się tylko jednym pionkiem (przykład: jeśli wyrzucimy dwa oczka, trzeba poruszyć jeden pionek o dwa pola, nie można poruszyć dwóch pionków o jedno pole).
Jeśli gracz wyrzuci 0, wówczas traci swój ruch (przykład: kości czworościenne – żaden z oznaczonych wierzchołków nie będzie skierowany ku górze, kości sześciościenne – wyrzucono same wartości nieparzyste).
Gracz może wykonać ruch dowolnym pionkiem, czyli może wprowadzić nowy pionek na planszę lub wykonać ruch którymś z pionków będących na planszy.
Na jednym polu może znajdować się tylko jeden pionek danego gracza. Jeśli chce poruszyć swoim pionkiem, ale koniec ruchu wypada na zajętym już przez niego polu, nie może wykonać takiego ruchu.
Możliwe jest bicie pionków przeciwnika. Jeśli koniec ruchu wypada na polu zajętym przez przeciwnika, wówczas gracz przejmuje pole i zabiera pionka przeciwnika. Zbity pionek wraca na start i przeciwnik ponownie musi wprowadzić go do gry.
Aby wyprowadzić pionka z planszy, trzeba wyrzucić dokładnie tyle oczek, ile potrzebnych jest ruchów do wyprowadzenia pionka (przykład: jeśli do wyprowadzenia pionka potrzebujemy 2 ruchów, to musimy wyrzucić dokładnie 2, jeśli wyrzucimy 3 – musimy wykonać ruch innym pionkiem).
Każdy z graczy ma obowiązek wykonania ruchu. Jeśli nie może wykonać ruchu konkretnym pionkiem, musi poruszyć inny. Jeśli natomiast jego wszystkie pionki są rozmieszczone w taki sposób, że nie ma możliwości wykonania żadnego ruchu, wówczas jego kolej przepada.
Plansza gotowa do druku
Wybrana literatura
- DEPAULIS T. 2020. Board Games Before Ur?, „Board Game Studies Journal”, 14 (1), s. 127–144.
- FINKEL I. (red.) 2007. Ancient board games in perspective: papers from the 1990 British Museum colloquium, with additional contributions. London.
- MARDON A., WIEBE J., DANSEREAU P., TOMBROWSKIL. 2020. The History of Board Games, Edmonton.
- MARDON A., WIEBE J., DANSEREAU P., TOMBROWSKIL. 2021. Debunking the Diffusion of Senet, „Board Game Studies Journal”, 15 (1), s. 13–27.
- STEMPIN A. (red.) 2012. Magia gry – sztuka rywalizacji, Poznań.
Jest to pełny artykuł pt. „Promienie X w archeologii” opublikowany w numerze Archeologia Żywa 4 (90) 2023. Zachęcamy do wsparcia jedynego w Polsce popularnonaukowego czasopisma o archeologii i zakupu całego numeru bezpośrednio u nas!
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
Z zawodu filmowiec i scenarzysta. W wolnych chwilach łączy dwie pasje jakimi są archeologia i kuchnia. Zgłębiając opracowania o życiu codziennym w starożytności, odtwarza receptury dawnych potraw.
