Archeologia Żywa 2 (84) 2022

W numerze Archeologia Żywa 2 (84) 2022 znajdziecie: najstarsze gry planszowe, najpiękniejsze szachy, historię gry w kości, średniowieczne zabawki, w co grali wikingowie, a także artykuły spoza tematu numeru!

Od redaktora naczelnego

Mówi się, że człowiek inteligentny nigdy się nudzi. Czy może to być prawdą? Zależność między inteligencją a nudą była brana pod lupę przez wiele zespołów badawczych i ich wnioski są przeróżne.

Kluczowe wydaje się, że nuda objawia się dla każdego z nas na różne sposoby, stąd i różne sposoby na jej odegnanie. Dla niektórych rozmyślanie nad swoimi celami życiowymi zapewnia o wiele większą rozrywkę niż męczące spotkania towarzyskie. Z drugiej strony odczucie pustki i chęci zmiany wcale nie musi nas paraliżować, a może zachęcać do poszukiwania nowych, bardziej wartościowych aktywności. Studiując przeszłość przypuszczamy, że już starożytnych od czasu do czasu musiała dopadać nuda. Niektórzy badacze, jako sposoby na jej odegnanie właśnie, tłumaczą pojawienie się wraz z rozwojem najstarszych cywilizacji – gier, hazardu i różnego rodzaju zabaw.

I choć z czasem wiele z nich nabrało dodatkowego znaczenia, to śmiem sądzić, że u podstaw leżała właśnie prosta chęć spędzenia w atrakcyjny sposób wolnego czasu. Na całe szczęście, jako że aktualnie większość z nas już potrafi czytać, dziś możemy tego dokonać np. poprzez lekturę najnowszego numeru Archeologii Żywej 2 (84) 2022 poświęconego właśnie grom, hazardowi i zabawom na przestrzeni dziejów. Prócz tego mamy dodatkową propozycję wzięcia udziału w tegorocznym Spotkaniu Miłośników Archeologii Żywej, które współorganizowane jest wraz z Muzeum Archeologicznym i Rezerwatem „Krzemionki”, a celem wycieczek będą największe atrakcje Gór Świętokrzyskich. Z planem wydarzenia zapoznacie się na str. 53 (lub pod tym linkiem).

W temacie numeru przeczytacie artykuły o: najstarszych grach planszowych, grze w kości, najpiękniejszych zestawach szachów, hazardzie na przestrzeni dziejów, starożytnych figurkach świnek, średniowiecznych dziecięcych zabawkach, fizycznych rywalizacjach wikingów, a także grach wideo o największych walorach edukacyjnych. Jak zawsze znajdziecie również kilka artykułów o innej tematyce. Dwa obszerne teksty poświęcone ważnym surowcom: złotu w prekolumbijskich cywilizacjach oraz cynie w starożytności, a także biograficzną notę o tym jak słynny Lawrence z Arabii zdobył swój przydomek. Przybliżamy również, co sądzono na temat płazów w różnych kulturach i tradycyjnie już prezentujemy kolejne przepisy z Archeokuchnii oraz stwory ze słowiańskich wierzeń i legend. Polecam każdy z powyższych tekstów!

Mam zatem wielką przyjemność zaprezentować pierwszy numer, już w pełni złożony pod przewodnictwem mojej skromnej osoby w roli redaktora naczelnego. Liczę, że przypadnie Wam on do gustu i pozostawicie liczne komentarze na naszej stronie i w mediach społecznościowych!

Gdzie kupić numer?

Dostępny w salonach Empik, Garmond, Inmedio, Relay, Ruch lub w naszym sklepie internetowym.

Wesprzyj jedyne czasopismo archeologiczne w Polsce i zamów nasz numer bezpośrednio do domu lub pobierz e-wydanie.

ZAMÓW TERAZ →

LUB E-WYDANIE →

Archeologia Żywa 2/2022 – spis treści

• GRY, ZABAWY, HAZARD
  • 04 / Najstarsze planszówki Starego Świata
    Radosław Biel
  • 12 / Krótka historia gry w kości
    Magdalena Konczewska
  • 18 / Klejnoty gry królewskiej
    Agnieszka Stempin
  • 26 / 60-lecie odkrycia szachów sandomierskich
    Agnieszka Stempin
  • 28 / Były sobie świnki trzy – figurki zoomorficzne z Góry Zyndrama
    Jan Ledwoń
  • 34 / Siła i sprawność. Zabawy fizyczne Skandynawów w epoce wikingów
    Jeremi Kołecki
  • 41 / Średniowieczne zabawki z wykopalisk
    Paulina Romanowicz
  • 48 / Archeologia i hazard
    Jakub Okonek
• SMAŻ
  • 52 / Archeologiczne atrakcje Gór Świętokrzyskich
    Radosław Biel
• ODKRYCIA
  • 54 / Złoto Ameryki
    Renata Faron-Bartels
  • 63 / Cyna – metal cenniejszy od złota. Cz. 1
    Szymon Modzelewski
• ARCHEOBIOGRAFIE
  • 70 / Archeolog, szpieg, buntownik – Thomas E. Lawrence na Bliskim Wschodzie
    Adam Jakub Jarych
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 76 / Gaming w służbie archeologii. Najciekawsze gry komputerowe o walorach edukacyjnych
    Dawid Sych
  • 80 / Re–re kum–kum i bęc, czyli o płazach w mitach, legendach i wierzeniach
    Piotr Kazimirski
  • 84 / Słowiańskie demony dobrobytu i niedoli
    Szymon Jamaszewski
• ARCHEOKUCHNIA
  • 86 / Dieta gladiatorów
    Maciej Słowiński

AŻ 2/2022 – podgląd zawartości

Najstarsze planszówki Starego Świata
Radosław Biel

W swej książce pt. „Homo Ludens” Johan Huizinga zasugerował, że u podstaw ludzkiego działania znajdują się nie miłość, wiedza czy chciwość, a zabawa, gra i współzawodnictwo. Czy istnieje lepsze potwierdzenie tej hipotezy niż to, że niektóre gry planszowe są starsze niż pismo czy pieniądze?

Klejnoty gry królewskiej
Agnieszka Stempin

Rozważając strategiczne aspekty szachów, a więc to co dziś pochłania większość graczy, będziemy musieli zapewne przyznać, że możliwości te są obecnie nieporównywalnie większe niż setki lat temu. Wpływ na to mają doświadczenia pokoleń szachistów oraz komputery, które przebojem wdarły się na szachownice. Czy jednak tylko do tego sprowadza się idea tej gry?

Siła i sprawność. Zabawy fizyczne Skandynawów w epoce wikingów
Jeremi Kołecki

Chociaż Skandynawowie epoki wikingów kojarzeni są dziś głównie z najazdami, handlem i walką, to ich społeczność oddawała się również rozrywkom. Szczególne miejsce wśród uprawianych przez nich dyscyplin miały te, które dawały szansę na pokazanie swojej siły, sprawności oraz męskości. Z jednej strony były one źródłem rozrywki, z drugiej zaś umożliwiały potwierdzenie swojego statusu.

Złoto Ameryki
Renata Faron-Bartels

Kraje takie, jak Peru czy Meksyk kojarzą się nam wszystkim z egzotycznym pejzażem, kulturą, no i oczywiście ze złotem – całymi górami złota.

Archeolog, szpieg, buntownik – Thomas E. Lawrence na Bliskim Wschodzie
Adam Jakub Jarych

Thomas Edward Lawrence był niewątpliwie jedną z najbarwniejszych i zagadkowych postaci I wojny światowej. Jako oficer łączności brytyjskiego rządu doradzał księciu Fajsalowi w konflikcie z upadającym imperium osmańskim, gdzie wspólnie z arabskimi oddziałami brał udział w brawurowych działaniach wojennych, które unieśmiertelniły jego imię jako Lawrence’a z Arabii.

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Najstarsze planszówki Starego Świata / Radosław Biel

• DEPAULIS T. 2020. Board Games Before Ur?, „Board Game Studies Journal”, 14 (1), s. 127–144.
• FINKEL I. (red.) 2007. Ancient board games in perspective: papers from the 1990 British Museum colloquium, with additional contributions. London.
• MARDON A., WIEBE J., DANSEREAU P., TOMBROWSKIL. 2020. The History of Board Games, Edmonton.
• MARDON A., WIEBE J., DANSEREAU P., TOMBROWSKIL. 2021. Debunking the Diffusion of Senet, „Board Game Studies Journal”, 15 (1), s. 13–27.
• STEMPIN A. (red.) 2012. Magia gry – sztuka rywalizacji, Poznań.

Krótka historia gry w kości / Magdalena Konczewska

• KONCZEWSKA M. 2010 Rozrywka, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Ulice średniowiecznego Wrocławia (= Wratislavia Antiqua 11), s. 245-253.
• LIBRA DE LOS JUEGOS, Book of games, Alfonso X, 1283, url: http://games.rengeekcentral.com, (02.02.2022).

Klejnoty gry królewskiej / Agnieszka Stempin

• BUBCZYK R. 2009. Gry na szachownicy w kulturze dworskiej i rycerskiej średniowiecznej Anglii na tle europejskim, Lublin.
• CALDWELL D. HALL M. (red.). 2014 The Lewis Chessmen. New Perspectives, Edinburgh.
• EALES R. 2002. Chess. The History of a Game, Glasgow.
• PASTOUREAU M. 2006 Średniowieczna gra symboli, Warszawa.
• STEMPIN A. 2019. Szachy jako gra i metafora cywilizacji europejskiej, [w:] A. Stempin (red.), Geniusz Europy, Poznań, s. 8-19.

Były sobie świnki trzy – figurki zoomorficzne z Góry Zyndram / Jan Ledwoń

• LASOTA-MOSKALEWSKA A. 2005. Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości, Warszawa.
• PRZYBYŁA M. S. 2018. Przeszłość, pamięć i dziwne ruiny, Kraków.
• SOMMER M., SOMMER D. 2017. Archaeology and Developmental Psychology. A Brief Survey of Ancient Athenian Toys, „American Journal of Play”, 9 (3), s.341-355.
• GANCARSKI J. 2011, Trzcinica – Karpacka Troja, Krosno.
• MENGYÁN Á. 2019, Problem of the Late Hatvan Period at the Southern Foothills of the Bükk Mountains.Case Study of Bogács-Pazsagpuszta, [w:] K. P. Fischl,T. L Kienlin (red.), Beyond Divides-The Otomani-Füzesabony Phenomenon, Current Approaches to Settlement and Burial In the North-eastern Carpathian Basin and Adjacent Areas, Bonn, s. 255–276.

Siła i sprawność. Zabawy fizyczne Skandynawów w epoce wikingów / Jeremi Kołecki

• GARDEŁA L. 2012. What the Vikings did for fun? Sports and pastimes in medieval northern Europe, „World Archeology”44 ( 2), s. 234-247.
• GOGOSZ R. 2016. Hver er sterkastr? The Sports and Games of the Northmen in the Middle Ages. Role, Rules and Aspects: Study with the Special focus on Saga-Age Iceland, Rzeszów.
• RAFFIELD B. 2019. Playing Vikings. Militarism, Hegemonic Masculinities, and Childhood Enculturation in Viking Age Scandinavia, „Current Anthropology” 60 (6),s. 813-835.
• SCUDDER B. (tłum.) 1997. Complete Sagas of Icelanders, t. 1, Reykjavík.
• SVANBERG I. 2019. Viking Games and Saami Pastimes: Making Balls of Fomitopsis betulina, „Ethnobiology Letters”10 ( 1), s. 86–96.

Średniowieczne zabawki z wykopalisk – Paulina Romanowicz

• KABACIŃSKA-ŁUCZAK K. 2007. Zabawy i zabawki dziecięce w osiemnastowiecznej Polsce, Poznań.
• ROMANOWICZ P. 2016. Zabawa w średniowiecznym mieście. Studium archeologiczne z miast południowego Bałtyku, Szczecin.
• ŻOŁĄDŹ-STRZELCZYK D. 2002. Dziecko w dawnej Polsce, Poznań.
• ŻOŁĄDŹ-STRZELCZYK D., KABACIŃSKA-ŁUCZAKK. 2012. Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. Życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku, Warszawa.
• ŻOŁĄDŹ-STRZELCZYK D., GOMUŁKA I., KABACIŃSKA-ŁUCZAK K., NAWROT-BOROWSKA M. 2016. Dzieje zabawek dziecięcych na ziemiach polskich do początku XX wieku, Wrocław.

Złoto Ameryki / Renata Faron-Bartels

• FARON-BARTELS R., 2020. Złote cywilizacje Ameryki, Warszawa.

Cyna – metal cenniejszy od złota. Cz. 1 / Szymon Modzelewski

• BERGER D., SOLES J.S., GIUMLIA-MAIR A. R., BRUGMANNG., GALILI E., LOCKHOFF N., PERNICKA E. 2019. Isotope systematics and chemical composition of tin ingots from Mochlos (Crete) and other Late Bronze Age sites in the eastern Mediterranean Sea: An ultimate key to tin provenance?, „PLoS ONE” 14 (6): e0218326, s. 1-46.
• DEMAND N. H. 2011. The Mediterranean context of early Greek history, Malden – Oxford – Chichester.
• GARNER J. 2015. Bronze Age tin mines in central Asia, [w:] A. Hauptmann, D. Modarressi-Tehrani (red.), Archaeometallurgy in Europe III. Proceedings of the 3rd International Conference Deutsches Bergbau-Museum Bochum June 29 – July 1, 2011, Bochum, s. 135-143.
• HAUPTMANN A. (red.). 2020. Archaeometallurgy – Materials Science Aspects, Cham.
• HELWING B. 2009. Rethinking the Tin Mountains: Patterns of Usage and Circulation of Tin in Greater Iran from the 4th to the 1st Millennium BC, „TÜBA-AR” 12, s. 188–207.
• NEZAFATI N., PERNICKA E., MOMENZADEH M. 2006. Ancient tin. Old question and a new answer, „Antiquity” 80 (308), s. 3-6.
• PERNICKA E., EIBNER C., ÖZTUNALI Ö., WAGNER G. A. 2013. Early Bronze Age Metallurgy in the North-East Aegean, [w:] G. A. Wagner, E. Pernicka, H.-P. Uerpmann (red.), Troia and the Troad: Scientific Approaches, Berlin – Heidelberg – New York, s. 143-172.
• POWELL W., YAZGAN E., JOHNSON M., YENER K.A.,MATHUR R. 2021. Mineralogical Analysis of the Kestel Mine: An Early Bronze Age Source of Tin Ore in the Taurus Mountains, Turkey, „Minerals”, 11 (1).
• RADIVOJEVIC M., REHREN T., KUZMANOVIĆ-CVETKOVIĆ J., JOVANOVIĆ M., NORTHOVER J. P. 2013. Tainted ores and the rise of tin bronzes in Eurasia, c. 6500 years ago, „Antiquity” 87 (2013), s. 1030-1045.
• ROBERTS B. W., THORNTON CH. P. (red.). 2015. Archaeometallurgy in Global Perspective. Methods and Syntheses, New York, Heidelberg.
• WILKINSON T. C., SHERRATT S., BENNET J. (red.). 2008. Interweaving worlds. Systemic interactions in Eurasia, 7th to 1st millennia BC. Papers from a conference in Sheffield in 2008 in memory of Professor Andrew Sherratt, Exeter.
• YENER K. A., ÖZBAL H., KAPTAN E., PEHLİVAN A. N., GOODWAY M. 1989. Kestel: An Early Bronze Age Source of Tin Ore in the Taurus Mountains, Turkey, „Science: New Series”, 244, 4901 (Apr. 14, 1989), s. 200-203.

Archeolog, szpieg, buntownik – Tomas E. Lawrence na Bliskim Wschodzie / Adam Jakub Jarych

• ANDERSON S. 2014. Lawrence z Arabii. Wojna, zdrada, szaleństwo mocarstw. Jak powstał dzisiejszy Bliski Wschód, tłum. G. Woźniak, W. Jeżewski, Warszawa.
• KORDA M. 2010. Hero: The Life and Legend of Lawrence of Arabia, Chicago
• TABACHNICK S.E. 1997. Lawrence of Arabia as Archaeologist, „Biblical Archaeology Review”, 23 (5), s. 40-47.
• WILSON J. 1989. Lawrence of Arabia: The Authorised Biography of T. E. Lawrence, London.

Re-re kum-kum i bęc, czyli o płazach w mitach, legendach i wierzeniach / Piotr Kazimirski

• BARANOWSKI B. 2019. W kręgu upiorów i wilkołaków, Poznań.
• ERDOES R., ORITZ A. 2017. Mity i legendy Indian Ameryki Północnej. Cz. I i II, Kraków.
• KNAPPERT J. 2001. Mitologia Pacyfiku, Poznań.
• LIPIŃSKA J., MARCINIAK M. 1980. Mitologia starożytnego Egiptu, Warszawa.

Słowiańskie demony dobrobytu i niedoli / Szymon Jamaszewski

• PODGÓRSKA B., PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
• ZYCH P, VARGAS W. 2014. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach, Olszanica.

Dieta gladiatorów / Maciej Słowiński

• APICIUS, De re Coquinaria, tłum. Joseph Dommers Vehling, 2009,
• CURRY A., 2008. The Gladiator Diet, Archaeology, url: https://archive.archaeology.org/0811/abstracts/gladiator.html (24.02.2022).

Radosław Biel

Redaktor naczelny AŻ | Oficjalna strona

Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”

Magdalena Dulęba

Pierwszy sekretarz AŻ | Oficjalna strona

Architekt, absolwentka Politechniki Warszawskiej, obecnie sekretarz redakcji Archeologii Żywej. Chętnie zajmuje się również grafiką. Interesuje się historią sztuki, uwielbia wycieczki po Polsce i nie tylko.

Paweł Konczewski

Redaktor naukowy AŻ | Oficjalna strona

Archeolog, nauczyciel akademicki, redaktor naukowy „Archeologii Żywej”. Pracuje na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu. Jego zainteresowania naukowe oscylują wokół archeologii historycznej oraz wykorzystania archeologii w naukach przyrodniczych i kryminalistyce. Miłośnik niespiesznych podróży.

Magdalena Konczewska

Archeolog | Oficjalna strona

Archeolog i konserwator zabytków. Pracuje w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania badawcze: archeologia średniowiecza i nowożytności.

Agnieszka Stempin

Doktor archeologii | Oficjalna strona

Archeolog, kierownik Rezerwatu Archeologiczne Genius loci na poznańskim Ostrowie Tumskim (dział Muzeum Archeologicznego w Poznaniu). Autorka wielu ekspozycji muzealnych, katalogów i badań archeologicznych oraz publikacji z dziedziny muzealnictwa, archeologicznych aspektów gier i zabaw w średniowieczu, szczególne problematyki szachów sandomierskich, którym poświęciła pracę doktorską.

Jeremi Kołecki

Historyk | cienie.dziejow@gmail.com

Magister Historii oraz licencjat Archiwistyki i Zarządzania Dokumentacją. Absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Dziennikarz muzyczny w magazynie HeavyRock. Pasjonat historii wczesnośredniowiecznej Skandynawii, państwa pierwszych Piastów oraz wypraw wikingów i historii wczesnośredniowiecznego Bizancjum. Prowadzi profil @Cienie.Dziejow

Jakub Okonek

Etnoarcheolog

Ukończył studia archeologiczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu o specjalności etnoarcheologia. W centrum jego zainteresowań leży głównie metodologia badań archeologicznych.

Szymon Modzelewski

Doktor Archeologii | Oficjalna strona

Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestnik prac archeologicznych w Polsce i za granicą. Pracownik Muzeum i Rezerwatu Archeologicznego w Krzemionkach Opatowskich. Autor tekstów popularnonaukowych (m. in. książka „Wieki brązu i żelaza” – wyd. 2020). Zainteresowania: gospodarka, handel, kontakty międzykulturowe w pradziejach i starożytności.

Dawid Sych

Doktor

Archeolog, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego. Interesuje się epoką brązu oraz wczesną epoką żelaza, a zwłaszcza zagadnieniami związanymi z metalurgią wspomnianych okresów. W wolnych chwilach pasjonat nowych technologii i gier wideo o zabarwieniu archeologiczno-historycznym.

Szymon Jamaszewski

Archeolog | Oficjalna strona

Archeolog, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, specjalizuje się w archeologii okresu wpływów rzymskich. Interesuje się mitologią kultur pradziejowych, astronomią oraz geografią.

Maciej Słowiński

Z zawodu filmowiec i scenarzysta. W wolnych chwilach łączy dwie pasje jakimi są archeologia i kuchnia. Zgłębiając opracowania o życiu codziennym w starożytności, odtwarza receptury dawnych potraw.

Jan Ledwoń

Archeolog | Oficjalna strona

Doktorant w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. W ramach swoich studiów zajmuje się destruktami pożarowymi. Od kilku lat związany z badaniami wielokulturowego stanowiska archeologicznego w Maszkowicach.

Paulina Romanowicz

Doktor archeologii | Oficjalna strona

Adiunkt w Ośrodku Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich IAE PAN w Szczecinie. Autorka książki "Zabawa w średniowiecznym mieście. Archeologiczne studium zabawy". Wiedzę o dziecięcych zabawach od trzech lat testuje w praktyce. Społeczniczka.

Renata Faron-Bartels

Doktor archeologii

Archeolog-amerykanista. Absolwentka Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Warszawskiego i Freie Universität w Berlinie. Wieloletni wykładowca w zakresie historii społeczeństw tubylczych Ameryki w Wyższej Szkole Filologicznej i Instytucie Filologii Romańskiej we Wrocławiu. Od 1995 r. rozpoczęła swoją przygodę z archeologią Peru, którą kontynuuje do dziś. Jej fascynacją są podróże, a ogromną pasją są dzieje ludów tubylczych obydwu Ameryk. Jest czynnym archeologiem i zajmuje się doradztwem w zakresie ochrony, badania i dokumentowania zabytków historii i kultury.

Adam Jakub Jarych

Doktor archeologii

Archeolog śródziemnomorski. Uczestnik badań terenowych w Akrai, Risan i Novae. Interesuje się głownie tematami związanymi z republiką rzymską, m. in. z wykorzystaniem i dystrybucją łupów wojennych.Autor monografii „Grabież i wykorzystanie łupów wojennych w republikańskim Rzymie”

Piotr Kazimirski

Herpetolog

Absolwent biologii na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. Zawodowo oraz hobbystycznie chroni płazy i szerzy wiedzę na ich temat poprzez profil na Facebooku – @Herpetolog. W wolnym czasie czyta każde możliwe mitologie, koncentrując się na mitach dotyczących stworzenia świata i ludzkości.