Polsko-tunezyjski zespół badawczy odkrył i przeanalizował cztery monumentalne stele nagrobne z II–III w. n.e., należące do kobiet interpretowanych jako kapłanki bogini Ceres. Badania przeprowadzono w rejonie starożytnego Musti (el-Krib, północna Tunezja), znanego z żyznych gleb i intensywnego rolnictwa. To prawdopodobnie jeden z najlepiej udokumentowanych przykładów kultu Ceres w rzymskiej Afryce.
Musti leżało w sercu urodzajnej doliny Oued Khalled, na terenach zwanych przez Rzymian „Wielkimi Polami” (Campi Magni). Żyzne ziemie, korzystny klimat i rozbudowana sieć majątków ziemskich (w tym cesarskich) uczyniły z tego regionu jeden z kluczowych spichlerzy rzymskiej prowincji Afryki Prokonsularnej. Nic dziwnego, że lokalni mieszkańcy przykładali dużą wagę do kultu Ceres (lub Cereres, czyli Ceres i jej córki Prozerpiny) – patronki zbóż i urodzaju. Była ona rzymską odpowiedniczką Demeter,
W latach 2019–2023 polsko-tunezyjska misja archeologiczna odkryła i zinwentaryzowała już setki łacińskich inskrypcji, a pośród nich znalazły się cztery okazałe stele nagrobne kobiet z okolic Musti, datowane na II–III w. n.e. Stele, czyli kamienne płyty nagrobne ustawiane pionowo, służyły upamiętnieniu zmarłych i często dekorowano je reliefem oraz inskrypcją. Wyniki ich analiz niedawno opublikowano w naukowym czasopiśmie „Libyan Studies”1KŁODZIŃSKI K., ABID M., BADURA M., IWASZCZUK U., HAJJI J., WALISZEWSKI T. 2024. Grand funerary stelae (2nd-3rd c. AD) of the microregion of Musti (El Krib, Tunisia): an iconographic and epigraphic analysis and the latest eco-factual data (2019-2023), „Libyan Studies”, 55 (4), s. 103–121, DOI: https://doi.org/10.1017/lis.2024.14..
Monumentalne stele kultu Ceres
Trzy z badanych egzemplarzy zinwentaryzowano tuż przy ruinach Musti (na samym stanowisku oraz na pobliskich farmach w miejscowościach Sidi Bou Beker i Aïn El Gueliane), a czwarta (przechowywana w Muzeum Bardo) pochodzi z nieodległej miejscowości Thacia (Bordj Messaoudi). Wszystkie cztery zabytki mają zbliżoną formę: są to wysokie, prostokątne płyty zwieńczone trójkątnym frontonem. Ich reliefowa dekoracja wyraźnie odbiega od typowych nagrobków w rzymskiej Afryce (zwykle niewielkich cippusów lub ołtarzy), co wskazuje na lokalną specyfikę sztuki sepulkralnej. Na płaskorzeźbie każdej ze stel ukazano postać kobiecą w długich szatach przypominających strój kapłanki. W centralnej scenie stoi ona przy ołtarzu ofiarnym, a obok widoczne są dwa zwierzęta hodowlane – świnie (maciory) – motyw unikatowy i rzadko spotykany w sztuce sepulkralnej, zwłaszcza że ukazano jednocześnie dwie sztuki.
Kompozycję reliefu dopełniają inne symbole związane z kultem i rolnictwem: po bokach przedstawiono wysokie pochodnie z płomieniami, u szczytu frontonu – kosz (kalatos) z ofiarami, do którego po bokach wspinają się węże. Tło dekoracji wypełniają wyobrażenia kłosów zbóż oraz pozostałych darów ziemi: warzyw, owoców i bochenków chleba. Na jednej ze stel wyrzeźbione lochy trzymają w pyskach gałązki roślinne. To unikatowy detal niespotykany w innych znanych zabytkach z regionu.
Inskrypcje kapłanek Ceres
Dwie ze stel zawierają dobrze zachowane inskrypcje łacińskie, które ujawniają personalia i status zmarłych kobiet. Stela z Sidi Bou Beker upamiętnia Iulię Rufinę – żonę Rufinusa – określoną w tekście jako sacerdos (kapłanka). Napis głosi, że Iulia Rufina spoczywa w tym grobie i wychwala jej wzorową pobożność i czystość, podając wiek 57 lat. Obecność tytułu kapłanki dowodzi, że pełniła ona ważną funkcję kultową w lokalnej społeczności.
Druga inskrypcja – na steli z Aïn El Gueliane – wymienia kobietę imieniem Vitellia Quartina, córkę Lucjusza, która dożyła 80 lat. Choć w jej epitafium nie zachował się tytuł, analogiczna ikonografia nagrobka (jak u Rufiny) wskazuje, że również Quartina mogła być kapłanką Ceres. Inskrypcja Quartiny wspomina ponadto o złożeniu przez nią ofiary (duas manas ita consecravit), co podkreśla jej religijną rolę.
Na podstawie inskrypcji wiadomo, że Iulia Rufina i Vitellia Quartina wywodziły się z zamożnych, zromanizowanych rodzin Musti. Obie noszą typowe łacińskie przydomki – Rufina i Quartina – często spotykane w Imperium. Iulia Rufina należałado miejscowego rodu Juliuszy. Vitellia Quartina pochodziła z rodu Vitellia; wzmianki o innych członkach tego rodu w Musti potwierdzają jej lokalne pochodzenie. Sędziwy wiek Quartiny (80 lat) świadczy o tym, że kapłanki Ceres często pełniły swoją funkcję przez całe życie i dożywały późnej starości.
Rolnictwo W Musti a symbolika stel
W ramach projektu AFRIPAL, realizowanego przez Uniwersytet Warszawski i tunezyjski Instytut Dziedzictwa Narodowego (INP), badacze połączyli tradycyjne metody archeologiczne z analizami środowiskowymi, aby odtworzyć kontekst gospodarczy odkrytych stel. Kierują nim dr Jamel Hajji (INP) i prof. Tomasz Waliszewski (UW). W badania zaangażowani są także m.in. dr Karol Kłodziński i prof. Monika Badura (UG), dr Urszula Iwaszczuk (PAN) oraz prof. Mohammed Abid (Uniwersytet w Manubie). Projekt finansowany jest przez Narodowe Centrum Nauki (grant nr 2020/37/B/HS3/00348).
„Kult Ceres był szczególnie silny w mikroregionie Musti – potwierdzają to nie tylko źródła historyczne, epigraficzne i ikonograficzne, lecz także dane środowiskowe.” – komentuje dr Karol Kłodziński.
Analizy archeobotaniczne nasion i owoców oraz archeozoologiczne kości zwierzęcych wykazały, że gospodarka Musti w okresie wczesnorzymskim opierała się głównie na uprawie pszenicy i hodowli zwierząt – zwłaszcza trzody chlewnej. Zboże (przede wszystkim pszenica) stanowiło podstawę wyżywienia mieszkańców, a mięso pochodziło niemal wyłącznie z hodowli.
Analiza szczątków zwierzęcych ujawniła wyjątkowo wysoki odsetek kości świń. Taka dominacja trzody chlewnej jest nietypowa dla ówczesnej Afryki Północnej. Świnie rzadko hodowano bowiem na tak dużą skalę przed okresem rzymskim, a większe znaczenie zyskały dopiero za Cesarstwa.
Ikonografia stel wiernie odzwierciedla te realia. Przedstawienia kłosów zbóż, owoców, warzyw i chleba odpowiadają uprawianym w Musti roślinom, a ukazana na nagrobkach para świń podkreśla rzeczywistą dostępność trzody w lokalnej gospodarce.
Zbadane stele łączą w jednej kompozycji elementy symboliczne, epigraficzne i środowiskowe, tworząc spójny obraz lokalnego kultu, silnie zakorzenionego w realiach gospodarczych Musti. Interdyscyplinarne podejście badawcze pozwoliło nie tylko zidentyfikować zmarłe kobiety jako kapłanki Ceres, ale również osadzić ich działalność w konkretnym kontekście społeczno-ekonomicznym. Tym samym jest to jeden z najlepiej udokumentowanych przypadków funkcjonowania religijnej roli kobiet w rolniczej prowincji Imperium Rzymskiego.
Źródło: strona projektu AFRIPAL (musti.pl), Libyan Studies (cambridge.org)
Przypisy
- 1KŁODZIŃSKI K., ABID M., BADURA M., IWASZCZUK U., HAJJI J., WALISZEWSKI T. 2024. Grand funerary stelae (2nd-3rd c. AD) of the microregion of Musti (El Krib, Tunisia): an iconographic and epigraphic analysis and the latest eco-factual data (2019-2023), „Libyan Studies”, 55 (4), s. 103–121, DOI: https://doi.org/10.1017/lis.2024.14.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
