Co palono w najstarszych fajkach Ameryki Północnej?

Antropomorficzne gliniane fajki są jednym z najpiękniejszych i zarazem najciekawszych wytworów kultur Missisipi. Zabytki te rozwijały się od około 1500 roku p.n.e. do XII wieku n.e., od najprostszych form po fajki, których cybuchy przyjęły kształt antropomorficzny lub zoomorficzny i częstokroć przedstawiały postacie mitologiczne. Ze względu na swoje piękno, fajki były przedmiotem badań od wielu dekad, jednak dopiero niedawno zaczęto zastanawiać się nad tym co w nich palono.

Specjalistyczne analizy mające na celu ustalenie, czy wykorzystywano je do palenia oraz co dokładnie z nich spożywano, są stosunkowo nową perspektywą badawczą i każda publikacja dotycząca tego zagadnienia dostarcza nam nowych i niezwykle interesujących informacji. W tym roku ukazała się praca na temat dwóch fajek kultury Missisipi z terenów współczesnego stanu Arkansas¹⁾TOLAN G., REBBE C.C., CARMODY S., BLAIR E.H., DYE D.H., RUSS J. 2021. Organic residue analysis of two Mississippian period human effigy pipes, … Więcej. Niniejszy tekst prezentuje nie tylko wyniki tych badań, ale również omawia niezwykle interesujące rdzenne społeczności Ameryki Północnej, zwane kulturami Missisipi.

Kultury Missisipi

Społeczności, które rozwijały się na ogromnym obszarze dorzecza rzeki Missisipi od 700 do 1600 roku n.e., zostały nazwane przez archeologów kulturami Missisipi. Wiążą się one z ostatnią fazą rozwoju tzw. Budowniczych Kopców, czyli kultur archeologicznych (o wspólnej genezie i charakterystycznych cechach) rozwijających się w tym rejonie. Jeden z ich najważniejszych atrybutów to kopce ziemne. Najstarsze takie monumentalne konstrukcje datowane są na okres archaiczny (8000–1000 p.n.e.). Pozostają one cechą wyróżniającą społeczności zamieszkujące dorzecze Missisipi aż do podboju europejskiego.

Aby jak najlepiej oddać rzeszę i zróżnicowanie ludów współtworzących kultury Missisipi, badacze przyjęli w nazwie liczbę mnogą. Charakteryzują się one jednak szeregiem cech wspólnych – do najważniejszych atrybutów należą: kontynuowanie tradycji konstruowania monumentalnych kopców ziemnych, ikonografia przedstawiająca postacie mityczne i estetyka określana jako Południowo-Wschodni Kompleks Ceremonialny, nazywany także Południowym Kultem. Ponadto jednym z najpiękniejszych i specyficznych typów zabytków są bogato zdobione miedziane plakietki, wykonywane techniką kucia na zimno oraz wyżarzania.

Przy okazji przedstawiania zarysu kultur Missisipi nie sposób nie wspomnieć o najważniejszym stanowisku archeologicznym, którym była Cahokia. Ośrodek ten rozwijał się od 900 do około 1250 roku n.e. na obszarze dzisiejszego stanu Illinois. W okresie swojego największego rozkwitu, na początku XII wieku n.e., obejmował obszar 16 km², na którym wzniesiono ponad 120 kopców ziemnych. Szacowana populacja miasta w tym okresie była większa niż liczba ludności Londynu, co czyniło Cahokię jednym z największych miast na świecie. Dokładne dane dotyczące demografii tego ośrodka to wciąż przedmiot gorącej dyskusji w środowisku akademickim.

Najstarsze fajki w Ameryce Północnej

Przedmioty, które archeolodzy określają jako fajki służące do palenia tytoniu, pojawiły się na terenie dorzecza Missisipi około 1500 roku p.n.e. Początkowo były to zwykłe proste rurki. Około 100 roku p.n.e. przyjęły stopniowo V-kształtną formę, aby ostatecznie przeobrazić się w fajki antropomorficzne i zoomorficzne, charakteryzujące się wysokimi walorami estetycznymi. W Ameryce Północnej wykorzystywano tytoń na długo przed przybyciem Europejczyków. Na chwilę obecną najstarsze udokumentowane znalezisko związane ze spożywaniem tytoniu pochodzi ze stanu Utah sprzed 12 000 lat temu.

Ślady tytoniu na zabytkach archeologicznych można wykryć przy wykorzystaniu analiz fizykochemicznych, które wskazują na obecność specyficznych biomarkerów. Takim charakterystycznym wskaźnikiem jest naturalnie nikotyna. Analizy pozwalają także na ustalenie, jakie inne rośliny spożywano lub palono. Przykładowo w fajce z terenów dzisiejszego stanu Alabama datowanej na 3500 lat temu odkryto mieszankę tytoniu z bieluniem. Ta ostatnia znana jest z silnych właściwości halucynogennych.

Zespół naukowców ze Stanów Zjednoczonych przebadał również dwie fajki antropomorficzne ze stanowiska Osceola w stanie Arkansas. Zabytki przedstawiały najprawdopodobniej postacie mityczne związane ze stylem Oneota i szeroko rozpowszechnioną ikonografią Południowo-Wschodniego Kompleksu Ceremonialnego. Aby uściślić, w jakim okresie były one wykorzystywane, zastosowano datowanie metodą C14, które wskazuje na okres między 1410 a 1457 rokiem n.e. W celu określenia biomarkerów zbadano organiczne pozostałości. Wykorzystano do tego chromatografię gazową (GC-MS/MS).

Analiza wykazała obecność nikotyny w obu fajkach. Ponadto w jednym przypadku wykryto terpeny, które powiązano z miętą zieloną. Zaobserwowano także pozostałości żywicy sosnowej. Badacze uznają, że to pozostałość po podpalaniu suszu roślinnego. Niestety nie można ustalić bardziej precyzyjnie sposobu rozpalania fajki.

Tytoń w rdzennych społecznościach Ameryki Północnej nie był spożywany jedynie w celach rekreacyjnych. Palenie miało najprawdopodobniej głębokie znaczenie rytualne, na co wskazuje kontekst znalezienia fajek, choćby na stanowiskach kultur Missisipi, oraz źródła etnohistoryczne. Tak jak w przypadku poprzednich tekstów o archeologii Ameryki Północnej należy pamiętać o ogromnych zmianach, które nastąpiły zarówno w mozaice etnicznej, jak i w sferze tradycji oraz obyczajów rdzennej ludności obu Ameryk w trakcie kolonizacji. Historia tych społeczności w południowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych jest szczególnie tragiczna. Zainteresowanych Czytelników odsyłam do lektury tekstów dotyczących Szlaku Łez (Trail of Tears) i książek naukowych o ludobójstwie rdzennych ludów obu Ameryk.

Literatura uzupełniająca

• STURGIS , A.H. 2007. The Trail of Tears and Indian removal, Connecticut.
• MADLEY. BENJAMIN 2017. An American genocide: the United States and the California Indian catastrophe, 1846-1873, New Haven.
• PAUKETAT T.R. 2004. Ancient Cahokia and the Mississippians, Cambridge.

Źródło: Oryginalny wpis pojawił się w serwisie Archeowieści dnia 06.01.2022

Autor: Adam Budziszewski

Redakcja: J.M.C.

Korekta językowa: A.J.