Archeologia Żywa 4 (90) 2023

Grodziska, twierdze, zamki, forty i obozy – o tym w najnowszym numerze „Archeologii Żywej” 4 (90) 2023. Te jedne z najczęściej badanych przez archeologów obiektów nie tylko dostarczają nam licznych informacji o życiu, a często i tragicznym końcu mieszkańców lub obrońców. Jednocześnie są jednymi z najbardziej zjawiskowych miejsc, które mamy okazję badać, nawet jeśli do dziś zachowały się wyłącznie ruiny. Czas przybliżyć jedne z najciekawszych naszym zdaniem!

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 4/2023 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Nad jeziorami – przełom epok brązu i żelaza na Pojezierzu Legnickim
    Tomasz Stolarczyk
  • 09 / Bitwa o Dura Europos i ślady broni chemicznej sprzed 1800 lat
    Szymon Modzelewski
  • 18 / Forteca na zachodnich rubieżach Scytii. Grodzisko w Chotyńcu
    Marcin Burghardt
  • 26 / Wielki Mur Chiński? Raczej Wielkie Mury
    Jakub Okonek
  • 30 / Kaukaskie fortece gigantów
    Przemysław Polakiewicz
  • 38 / Głęboko ukryta prawda o rzymskim forcie Apsaros w Gruzji
    Radosław Karasiewicz-Szczypiorski
  • 46 / Ciepłe. Niezwykły zespół grodów wczesnośredniowiecznych
    Sławomir Wadyl
  • 50 / Archeologia za drutem kolczastym. Zapomniane obozy koncentracyjne w Borach Dolnośląskich
    Paweł Konczewski, Radosław Biel
• ODKRYCIA
  • 56 / Pierwsi rolnicy sprzed 7000 lat
    Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka
  • 64 / Nowoczesne technologie na tropie tajemnic zamku Tenczyn
    Łukasz Porzuczek
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 68 / Cedynia 972. Jak mogły wyglądać okoliczności i przebieg mitycznej bitwy?
    Mariusz Samp
• ARCHEOWARSZTAT
  • 72 / Promienie X w archeologii
    Agnieszka Mączyńska
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 78 / Obrońcy duchowi – istoty opiekuńcze służące ludziom
    Szymon Jamaszewski
  • 80 / Nadworny ptasznik
    Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Z wielką przyjemnością otwieram kolejny numer „Archeologii Żywej”, który tym razem postanowiliśmy poświęcić klasycznemu tematowi, czyli badaniom różnego rodzaju obiektów obronnych. Grodziska, forty, obozy, zamki, fortece – w końcu nic nie daje takiego spokoju ducha jak porządny rów, palisada lub mur oddzielający nas od niebezpieczeństw świata zewnętrznego!

Numer rozpoczynamy od artykułu Tomasza Stolarczyka i „Dolnośląskiego Biskupina” – niesamowitej osady obronnej odkrytej w Grzybianach. Następnie Marcin Burghardt szczegółowo opisuje wyniki najnowszych badań na grodzisku w Chotyńcu – fortecy położonej na zachodnich rubieżach starożytnej Scytii. Było o tym miejscu bardzo głośno w 2017 roku, od tego czasu jest ono badane prawie nieprzerwanie, więc najwyższy czas przybliżyć naszym Czytelnikom choć namiastkę jego ogromu. Sławomir Wadyl ponownie dostarczył nam tekst na temat odkryć z wczesnego średniowiecza, tym razem opisując wstępne wyniki tegorocznych badań zespołu osadniczego w Ciepłem. Już całkiem współcześnie zaś jest w artykule napisanym przez Pawła Konczewskiego z moją drobną pomocą. W nim przekazujemy m.in. efekty minionego sezonu wykopaliskowego, który spędziliśmy w Czyżówku i Karczmarce, na terenie niemieckich obozów pracy z czasów II wojny światowej.

Akcenty polskie w temacie numeru znajdziecie również w artykułach opisujących badania i odkrycia dokonywane za granicą. Wyróżnia się pośród nich przede wszystkim tekst Radosława Karasiewicza-Szczypiorskiego o tym, jak polsko-gruzińska ekspedycja stopniowo odkrywa głęboko ukrytą prawdę o rzymskim forcie Apsaros w Gruzji. Tradycyjnie akcent gruziński jest również u Przemysława Polakiewicza, który przybliża nam kaukaskie fortece gigantów, choć gigantów znajdziemy tylko w nazwie. Szymon Modzelewski zabiera nas na starożytny Bliski Wschód, gdzie w Dura Europos sprawdzamy ile jest prawdy w historii na temat użycia tam 1800 lat temu pierwszej broni chemicznej! Jakub Okonek zaś sprawia, że numer o murach jest kompletny, bo czy moglibyśmy go takim nazwać, gdyby nie było artykułu o Wielkim Murze Chińskim?

Równie niesamowicie jest poza tematem numeru. Zespół autorek na czele z Agnieszką Czekaj-Zastawny nakreśla, w jaki sposób pierwsi rolnicy dotarli na ziemie dzisiejszej Małopolski 5000 lat temu. Pośród odkryć znalazły się także świeże ustalenia płynące z nieinwazyjnych badań zamku Tenczyn w Rudnie, które prezentuje Łukasz Porzuczek. Agnieszka Mączyńska z kolei, choć też pisze o nieinwazyjnych metodach, to na trochę mniejszą skalę i z wykorzystaniem promieni X. Mariusz Samp analizuje, jak mogły wyglądać okoliczności i przebieg słynnej bitwy pod Cedynią z 972 roku, co też postaraliśmy się odpowiednio zilustrować. Pod koniec numeru niezawodny Szymon Jamaszewski objaśnia to, co nieuchwytne dla oczu. A na ostatniej stronie przedstawiamy całkiem nowy pomysł! Jest to efekt współpracy ze studiem fotograficznym Rekografia i nawiązuje do projektu pt. „Poczet Odtwórców Polskich”, którego pomysłodawcą jest Bartosz Janiczek. Mamy nadzieję, że pomysł przypadnie Wam do gustu!

Jeśli 80 stron tekstu o archeologii to za mało, jak zwykle zachęcamy do obserwowania naszej strony i kanałów w mediach społecznościowych. Regularnie publikujemy tam najnowsze wieści archeologiczne z Polski i ze świata.

AŻ 4/2023 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Nad jeziorami – przełom epok brązu i żelaza na Pojezierzu Legnickim / Tomasz Stolarczyk

• BUKOWSKI Z. 1982. Osiedle otwarte kultury łużyckiej w Grzybianach, woj. legnickie w świetle dotychczasowych badań, „Pamiętnik Muzeum Miedzi” 1, s. 13–29.
• MIERZWIŃSKI A. 1994. Przemiany osadnicze społeczności kultury łużyckiej na Śląsku, Wrocław.
• STOLARCZYK T., BARON J. (red.) 2014, Osada kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy, Legnica-Wrocław.

Bitwa o Dura Europos i ślady broni chemicznej sprzed 1800 lat / Szymon Modzelewski

• BAIRD J. A. 2018. Dura-Europos, London–New York–Oxford–New Delhi Sydney.
• BRODY L. R., HOFFMAN G. L. 2011. Dura-Europos: Crossroads of Antiquity, Chestnut Hill–Chicago.
• JAMES S. 2019. The Roman Military Base at Dura-Europos, Syria. An Archaeological Visualization, Oxford.
• JAMES S. 2011. Stratagems, Combat, and “Chemical Warfare” in the Siege Mines of Dura-Europos, „American Journal of Archaeology”, 115 (1), s. 69–101.
• KRAELING C. 1956. The Synagogue, The Excavations at Dura-Europos, Final Report VIII.1, New Haven.
• ZIÓŁKOWSKI A. 2004. Historia Rzymu, Poznań.

Forteca na zachodnich rubieżach Scytii. Grodzisko w Chotyńcu / Marcin Burghardt

• CZOPEK S. 2019. Enklawa scytyjskiego kręgu kulturowego w południowo-wschodniej Polsce, „Przegląd Archeologiczny”, 67, s. 119–148.
• ČOPEK S., TRYBALA-ZAWÌSLÂK K., TOKARČIK T. 2022. Gorodiŝe u Hotincì v doteperìšnìh doslìdžennâh, „Arheologìâ ì davnâ ìstorìâ Ukraїnì”, 1 (42), s. 105–114.
• DARAGAN M. 2020. About appearance of mega-hillforts in the Ukrainian Forest-Steppe in the Early Scythian time: the search for an explanatory model, „Tyragetia”, 14 [29] (1), s. 117–139.
• DARAGAN M. N. 2017. Gorodiŝa-giganty Skifskoj èpohi v Ukrainskoj Lesostepi (osobennosti raspoloženiâ i fortyfikacji). Vvodnye zamečaniâ, „Arheologiâ i geoinformatika”, 8, s. 2–99.
• IGNACZAK M., BOLTRYK Y., ŠELEHAN O., AFFELSKI J. 2016. Fortece Ukrainy. Twórcy grodzisk z wczesnego okresu epoki żelaza na obszarze Podola i ich wkład w kulturę ówczesnej Europy, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.) Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery (=Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 11, Prace Komisji Archeologicznej nr 21), Biskupin–Wrocław, s. 239–259.

Wielki Mur Chiński? Raczej Wielkie Mury / Jakub Okonek

• DI COSMO N. 1993. The Origins of the Great Wall, Institute for Advanced Study, Princeton.
• FRYE D. 2021. Mury. Historia cywilizacji, Warszawa.
• LOVELL J. 2007. Wielki mur chiński. Chiny kontra świat 1000 p.n.e. – 2000 n.e., Warszawa.
• WALDRON A. 1990. The Great Wall of China: From History to Myth, Cambridge.
• WOOD M. 2022. Chiny. Portret cywilizacji, Warszawa.

Kaukaskie fortece gigantów / Przemysław Polakiewicz

• ARVELADZE R.G. 2023. Tales from Kartli, Tbilisi.
• KRZAK Z. 2001. Megality świata, Wrocław.
• NARIMANISHVILI D. 2019. Cyclopean fortresses in Georgia, Tbilisi.
• NARIMANISHVILI G., SHANSHASHVILI N. NARIMANISHVILI D., 2022. The Megalithic Monuments of Georgia, Tbilisi.
• SAGONA A. 2018. The archaeology of the Caucasus: from earliest settlements to the Iron Age, Nowy Jork.
• VIRSALADZE E. 2016. Georgian folk traditions and legends, Tbilisi.

Głęboko ukryta prawda o rzymskim forcie Apsaros w Gruzji / Radosław Karasiewicz-Szczypiorski

• Arr. Peripl. – ARRIAN, Periplus Ponti Euxini. Wstęp, redakcja, tłumaczenie (z greki na angielski) i komentarz – A. Liddle, Bristol Classical Press 2012
• Zos. – ZOSIMUS, Historia Nova (Istoria Nea). Tłumaczenie (z greki na polski) – H. Cichocka, wstęp, bibliografia, i komentarz – E. Wipszycka, Warszawa 1993
• GEYER A. (red.). 2003. Neue Forschungen in Apsaros (2000–2002), Tbilisi.
• JAWORSKI P. 2021. Reading the History of Roman Fort in Apsaros (Autonomus Republic of Ajara, Geogria) from a Numismatic Perspective, „Notae Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne“ 16, s. 125–142.
• JAWORSKI P., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE S. 2021. The rise and fall of the Roman fort in Apsaros: recent numismatic evidence, „Polish Archaeology in the Mediterranean“30 (2), s. 289–306.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R. 2015. Forty i posterunki rzymskie w Scytii i Taurydzie w okresie pryncypatu, (= Światowit Supplement Series A: Antiquity 15), Warszawa.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE S., ASLANISCHVILI L., DASZKIEWICZ M. 2019. Ceramic building material from the Roman forts on the Colchis coast: archaeology and archaeoceramological analysis, „Polish Archaeology in the Mediterranean” 27 (1), .s 485–526.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE S., SPEIDEL M.A. 2021. New and Revised Tile Stamps from the Roman Fort of Apsaros (Gonio, Georgia), „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 219, s. 269–280.
• SPEIDEL M.A. 2009. The development of the Roman forces in northeastern Anatolia, [w:]M.A. Speidel (red.) Heer und Herrschaft im Römischen Reich der Hohen Kaiserzeit, Stuttgart, s. 595–631.

Ciepłe. Niezwykły zespół grodów wczesnośredniowiecznych / Sławomir Wadyl

• CHOIŃSKA-BOCHDAN E. 1990. Z badań nad początkami Gniewu nad Wisłą, „Pomorania Antiqua” 14, s. 51–99.
• CHOIŃSKA-BOCHDAN E. 1998. Najdawniejsze dzieje Gniewu i okolicy (od pradziejów do wczesnego średniowiecza i w początkach życia miejskiego), [w:] B. Śliwiński (red.) Dzieje miasta Gniewu do 1939 roku, Pelplin, s. 23–56.
• ŁĘGA W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk 1-2, Toruń.
• SZYMAŃSKA A. 1974. Uwagi wstępne do badań sondażowych przeprowadzonych na trzech grodziskach (I, II, IV) w Ciepłem, pow. Tczew, „Pomorania Antiqua” 5, s. 343–348.
• WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.

Archeologia za drutem kolczastym. Zapomniane obozy koncentracyjne w Borach Dolnośląskich/ Paweł Konczewski, Radosław Biel

• COOLS C. S. 2015. Holocaust Archaeology. Approaches and future directions, Cham.
• SULA D. 2011. Filie KL Gross-Rosen – wybór artykułów, Wałbrzych.

Pierwsi rolnicy sprzed 7000 lat / Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka

• CZEKAJ-ZASTAWNY A, RAUBA-BUKOWSKA A, KUKUŁKA A, KUFEL-DIAKOWSKA B, LITYŃSKA-ZAJĄC M, MOSKAL-DEL HOYO M, WILCZYŃSKI J. 2020. The earliest farming communities north of the Carpathians: The settlement at Gwoździec site 2. “PLoS ONE” 15(1):
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. (red.) 2009. Obrządek pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo-wschodniej (5600/5500-2900 BC)[Funerary rite of the Danubian cultures in the Neolithic of southeastern Poland (5600/5500-2900 BC)] – Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły [Settlement of Linear Pottery Communities in the upper Vistula River basin] – Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2017. The first farmers from the South – Linear Pottery culture, [w:] P. Włodarczak (red.), 5500 – 2000 BC (= The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, vol. 2, ed. P. Urbańczyk) – Warszawa, 21-62.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A., PRZYBYŁA M. 2012. Modlniczka 2, powiat krakowski – cmentarzysko kultury ceramiki wstęgowej rytej i osady neolityczne (Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce) – Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A., RAUBA-BUKOWSKA A. 2014. Technology of the earliest vessels in the upper Vistula River basin – imports against local pottery, [w:] T. L. Kienlin, P. Valde-Nowak, M. Korczyńska, K. Cappenberg and J. Ociepka (red.), Settlement, Communication and Exchange around the Western Carpathians. International Workshop held at the Institute of Archaeology, Jagiellonian University, Kraków, October 27–28, 2012 – Oxford, 95-107.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A., RAUBA-BUKOWSKA A., KUKUŁKA A. (red.) 2021. Najstarsza osada kultury ceramiki wstęgowej rytej z terenu Polski. Gwoździec stan. 2, gm. Zakliczyn [The earliest settlement of the Linear Pottery Culture from the territory of Poland. Gwoździec site 2, com. Zakliczyn] – Kraków.
• e0227008. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0227008
• KOZŁOWSKI J. K. 1999. Rozprzestrzenianie się gospodarki wytwórczej z pierwotnych centrów neolityzacji obszaru Starego Świata i jej adaptacja do warunków środowiskowych umiarkowanej strefy w Eurazji, [w:] J. K. Kozłowski (red.), Encyklopedia historyczna Świata, tom I, Prehistoria – Kraków, 151-172.
• KUKUŁKA A. 2001. Wczesnoneolityczna osada w Gwoźdźcu, gm. Zakliczyn, stan. 2 na Pogórzu Wiśnickim, [w:] J. Gancarski (red.), Neolit i początki epoki brązu w Karpatach polskich. Krosno, 11-40.

Nowoczesne technologie na tropie tajemnic zamku Tenczyn/ Łukasz Porzuczek

• GEURQUIN B. 1984. Zamki w Polsce. Warszawa.
• KAJZER L., KOŁODZIEJSKI S., SALM J. 2001. Leksykon zamków w Polsce, Warszawa.
• LEWIŃSKI G., KOSZKUL M., WAŻNY J. 2023. Raport z badań geofizycznych wykonanych metodą tomografii elektrooporowej (ERT), tomografii sejsmicznej fali P (SRT-P) oraz płytkiego wysokorozdzielczego rozpoznania metodą georadarową (GPR) ruin Zamku Tenczyn w Rudnie, Kraków.
• PŁONCZYŃSKI J., ŁOPUSIŃSKI L. 1988. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, Krzeszowice.

Cedynia 972. Jak mogły wyglądać okoliczności i przebieg mitycznej bitwy? / Mariusz Samp

• SAMP M. 2023 Bitwa pod Cedynią. Wielkie zwycięstwo polskiego oręża, Warszawa.

Promienie X w archeologii / Agnieszka Mączyńska

• KURZAWSKA A., SOBKOWIAK-TABAKA I. 2011, Mikroprzeszłość. Badania specjalistyczne w archeologii, Poznań.
• RAFALSKA-ŁASOCHA A., ŁASOCHA W. 2019, Nowoczesne techniki rentgenowskie w badaniach zabytkowych obiektów, Labportal, URL: https://labportal.pl/nowoczesne-techniki-rentgenowskie-w-badaniach-zabytkowych-obiektow/ (Dostęp: 28/07/2023)
• SALEEM S.N., HAWASS Z. 2021, Digital Unwrapping of the Mummy of King Amenhotep I (1525–1504 BC) Using CT, „Frontiers in Medicine” 8:778498, DOI: https://doi.org/10.3389/fmed.2021.778498
• ŚLĄZAK A. 2021, Po trzech tysiącach lat naukowcy cyfrowo „rozwinęli” mumię faraona, Nauka w Polsce, URL: https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C90786%2Cpo-trzech-tysiacach-lat-naukowcy-cyfrowo-rozwineli-mumie-faraona.html (Dostęp: 28/07/2023)
• URBANIK A., Początki radiologii, Inforadiologia, URL: https://inforadiologia.pl/informacje,historia,56.html (Dostęp: 28/07/2023)
• MĄCZYŃSKA A. 2021. Re-Examination of Predynastic Pottery from Minshat Abu Omar (Nile Delta, Egypt), „Studies in Ancient Art and Civilisation”, 25 , s. 55–68, DOI: https://doi.org/10.12797/saac.25.2021.25.03.

Obrońcy duchowi – istoty opiekuńcze służące ludziom / Szymon Jamaszewski

• GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
• PODGÓRSKA B, PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej. Katowice.
• ZYCH P., VARGAS W. 2014. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach. Olszanica.
• ZYCH P., VARGAS W. 2016. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach część druga, Olszanica.

Nadworny ptasznik / Bartosz Janiczek, Mateusz Moszczyński z firmy „Ptasznik – usługi sokolnicze i edukacyjne”

• JANICZEK B. 2015 [profil Facebook studia fotograficznego Rekografia], Nadworny Ptasznik, URL: https://www.facebook.com/rekografia (Dostęp: 18.10.2023).
• JANICZEK B., MOSZCZYŃSKI M. 2020 [strona internetowa projektu Poczet Odtwórców Polskich], Nadworny Ptasznik, URL: https://odtworcy.pl/sylwetki/wczesne-sredniowiecze/nadworny-ptasznik (Dostęp: 18.10.2023).
• MOSZCZYŃSKI M. 2022 [strona firmy Ptasznik], O nas, URL: https://ptaszniksokolnictwo.pl (Dostęp: 18.10.2023).