W lipcu 2025 roku archeolodzy z Muzeum w Wodzisławiu Śląskim wrócili na teren Grodziska — zalesionego wzniesienia w północnej części miasta, od lat podejrzewanego o znacznie starsze niż średniowieczne początki osadnictwa. Choć sięgają one nawet epoki kamienia, wciąż najciekawsze jest słowiańskie grodzisko.
Teren ten był od XIX wieku podejrzewany o starsze ślady osadnictwa. W przeszłości interpretowano go jako obóz wojsk czeskich z połowy XIV wieku, osadę przedlokacyjną lub późnośredniowieczny zamek. Dopiero systematyczne badania wykopaliskowe, prowadzone od 2023 roku, zaczęły przynosić jednoznaczne wyniki.
Najstarsze znaleziska odkryte w trakcie prac to narzędzia krzemienne oraz półfabrykaty pochodzące z okresu późnego paleolitu i mezolitu. Ich obecność wskazuje, że człowiek pojawił się na Grodzisku już około 10 tysięcy lat temu. Byli to najpewniej myśliwi i zbieracze, przemieszczający się w niewielkich grupach wzdłuż doliny Leśnicy. Brak śladów palenisk i konstrukcji trwałych sugeruje jednak, że osadnictwo miało wówczas charakter tymczasowy i sezonowy.
„Dziś wiemy, że gród istniał już w IX w., co potwierdzają badania radiowęglowe, ale obecność człowieka stwierdzono tu już o wiele wcześniej, w okresie schyłkowego paleolitu i mezolitu. Specyficzne ukształtowanie terenu sprawiło, że człowiek mógł stąd kontrolować okolicę, uprawiać rolę, hodować zwierzęta czy prowadzić polowania” – wyjaśnia Sławomir Kulpa, dyrektor Muzeum w Wodzisławiu Śląskim.
Słowiański gród z IX–X wieku
Chronologicznie najważniejszą warstwą archeologiczną pozostaje ta związana z obecnością ludności słowiańskiej w IX wieku. W trakcie wykopalisk odsłonięto relikty zabudowy naziemnej, fragmenty ceramiki i ślady ognisk. W połączeniu z wyraźnymi wałami, wszystko to świadczy o funkcjonowaniu w tym miejscu niewielkiego obiektu obronnego.
„Dodatkowe badania nieinwazyjne, wykonane przed dr. Mirosława Furmanka z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego wskazały, że na majdanie dawnego grodu znajdują się starsze struktury ziemne. Dlatego właśnie w tym miejscu prowadzone są wykopaliska” – podkreśla Adrian Podgórski, kierownik badań wykopaliskowych.
Zespół badawczy podkreśla, że wciąż nie ma pewności, jak długo gród mógł funkcjonować. Przypuszcza się jednak, że nie dłużej niż do X wieku. Dotychczas nie natrafiono na jednoznaczne ślady użytkowania tego miejsca w późnym średniowieczu ani w epoce nowożytnej. Pojedyncze znaleziska, takie jak fragmenty naczyń ceramicznych, można co prawda datować na przełom XV i XVI wieku oraz czasy późniejsze, jednak to zbyt mało, by mówić o trwałym osadnictwie. Nie wydaje się zatem, by w tym miejscu znajdował się gród obronny, którego zniszczenie przypisywano do tej pory najazdowi mongolskiemu z 1241 roku. Brak archeologicznych śladów takiego zniszczenia oraz wielowiekowa luka osadnicza sugerują raczej porzucenie grodu znacznie wcześniej.
Lokacja Wodzisławia Śląskiego w XIII wieku
Dopiero w połowie XIII wieku, ok. 1,5 km na północny zachód, rozpoczął się proces lokacji średniowiecznego miasta, czyli zalążków dzisiejszego Wodzisławia Śląskiego. Nowa osada, choć powstała na tym samym obszarze doliny, opierała się na zupełnie innym modelu osadniczym i prawnym niż wcześniejsze osadnictwo słowiańskie. Lokacja przeprowadzona została zgodnie z wzorcami tzw. kolonizacji na prawie niemieckim, przy czym sama ludność przybyła zapewne z różnych regionów: Czech, Moraw, Śląska oraz Cesarstwa Niemieckiego.
Byli to mieszczanie i rzemieślnicy, niekoniecznie zatem niemieckiego pochodzenia, ale objęci organizacją prawną typową dla miast zakładanych w XIII wieku. Proces lokacyjny obejmował wyznaczenie działek, nadanie przywilejów zasadźcy oraz wprowadzenie ustroju miejskiego opartego na prawie magdeburskim lub jego lokalnych odmianach. Z czasem miasto zyskało własną sieć ulic, rynek, instytucje sądownicze i formy samorządu. To wszystko odróżniało je od wcześniejszego grodu słowiańskiego.
Między Grodziskiem a lokacyjnym Wodzisławiem nie istnieje więc bezpośrednia ciągłość osadnicza, wręcz przeciwnie, widać między nimi wyraźne zmiany zarówno w strukturze społecznej, jak i modelu organizacyjnym. Licząc włącznie z epizodami z epoki kamienia, możemy mówić o trzech odrębnych falach użytkowania tej samej doliny, lecz każdej z własnym charakterem i odrębnym dziedzictwem.
Badania całego krajobrazu kulturowego
Równolegle z pracami wykopaliskowymi prowadzono badania nieinwazyjne, w tym analizę danych z lotniczego skanowania LIDAR i kwerendę archiwalnych materiałów kartograficznych. Dzięki nim wytypowano strefy potencjalnie najstarszego osadnictwa, a także zlokalizowano relikty struktur ziemnych o nieznanej jeszcze funkcji.
Późniejsze ślady obecności człowieka na Grodzisku, takie jak fragmenty nowożytnej ceramiki i przekształcenia terenu, związane są z działalnością gospodarczą – młynarstwem, rybactwem oraz funkcjonowaniem folwarku. Szczególnie dobrze zachowały się pozostałości dawnych stawów rybnych w układzie łańcuszkowym, widoczne w postaci grobli.
W skład zespołu badawczego oprócz kierownika wchodzą: Katarzyna Brzoza, dr Mirosław Furmanek (Uniwersytet Wrocławski), Jana Gryc (specjalistka od wczesnego średniowiecza), dr Agata Sady-Bugajska (archeobotanik) oraz dr hab. inż. Natalia Piotrowska (Politechnika Śląska), która prowadzi analizy próbek radiowęglowych. W badania włączyło się również Stowarzyszenie Historyczno-Eksploracyjne „Śląska Grupa Eksploracyjna”.
Wszystkie prace są finansowane z budżetu miasta. Tegoroczny sezon potrwa do września, a zebrane próbki i dane będą opracowywane w kolejnych miesiącach. Celem zespołu na przyszłość jest poszerzenie obszaru badań wykopaliskowych, tak aby móc zrekonstruować pełniejszy obraz funkcjonowania grodziska i jego otoczenia w kontekście osadnictwa doliny Leśnicy.
Źródło: profil Facebook Muzeum w Wodzisławiu Śląskim (facebook.com), Nauka w Polsce (naukawpolsce.pl)
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
