Skąd wiemy jak stare są zabytki? Cz. 1: datowanie typologiczne

Od kiedy istnieje archeologia badacze próbują rozwiązać wiele niewiadomych dotyczących przeszłości. Pytanie o wiek znalezisk należy do najważniejszych. Jedną z pierwszych metod, jakie zastosowano do datowania zabytków archeologicznych jest typologia.

Korzeni typologii można dopatrywać się w filozoficznym nurcie zwanym esencjalizmem, głoszonym przez Platona. Założeniem tej filozofii było, że każdy byt posiada zbiór cech go definiujących, stanowiących szablon do określenia danego przedmiotu. Przykładowo, na podstawie pewnych typowych cech samochód możemy odróżnić od innego pojazdu, np. roweru, motoru czy hulajnogi. Cechy te stanowią więc esencję definicji samochodu.

Dzielenie na grupy przedmiotów pozyskanych z wykopalisk rozpoczęło się wraz z tworzeniem archeologii jako dziedziny nauki [więcej w AŻ 4 (74) 2019]. Kolekcjonerzy zbierali swe okazy segregując je i opisując. Stosowali przy tym własne kategorie. Skupiali się głównie na dziełach sztuki czy architektury. Próbowano je datować, stosując metody porównawcze i zdroworozsądkowe. Motorem do rozwoju opisu archeologicznego były szczególnie znaleziska z Pompejów i Egiptu, które wzbudziły duże zainteresowanie naukowców. Archeologia rozwijała się jednak nie tylko wokół basenu Morza Śródziemnego. W Europie przybywało materiałów pozyskanych z lokalnych wykopalisk, które należało w sensowny sposób pogrupować i, co najważniejsze, wydatować.

Trzy epoki i ewolucja

W 1816 r. duńska komisja ds. starożytności powierzyła Christianowi Jürgenseow Thomsenowi (1788-1865 r.) zadanie uporządkowania duńskich narodowych zbiorów archeologicznych. Ten zapalony kolekcjoner monet podzielił zbiory pod względem surowca na trzy epoki: epokę kamienia, brązu i żelaza. Wnioski swe zawarł w książce ,,Nordisk Oldkyndighed’’ („Przewodnik po starożytnościach nordyckich”) opublikowanej w 1836 roku. System ten przyjął się w archeologii do wyznaczania względnej chronologii. W późniejszych latach rozbudowano go np. dzieląc epokę kamienia na paleolit, mezolit i neolit, a dodatkowo niekiedy wprowadzano epokę miedzi (chalkolit). W 1859 roku ukazała się z kolei książka Karola Darwina (1809-1882r.) „On the Origin of Species” („O powstawaniu gatunków”).Stała się ona dla wielu badaczy inspiracją do stworzenia teorii ewolucji społeczeństw ludzkich od form prymitywniejszych do bardziej nowoczesnych, jak np.: dzikość – barbarzyństwo – cywilizacja wg. Lewisa Morgana.

Inspirując się teorią Darwina, wielu badaczy uznało, że rozwój przedmiotów przebiega podobnie jak ewolucja. Muszą one przechodzić poszczególne etapy od mniej doskonałych do nowocześniejszych. Na tej bazie zaczęto tworzyć w XIX wieku ciągi chronologiczne, wyrażające cechy na podstawie indywidualnych spostrzeżeń badacza. Metodę tę rozwinął i udoskonalił szwedzki archeolog Oscar Montelius (1843-1921 r.). Zastosował on typologię narzędzi i broni z terenu Europy do wyznaczenia chronologii względnej.

Czym jest typologia archeologiczna?

Najprościej można powiedzieć, że typologia to sposób uporządkowania materiału archeologicznego. W czasie prac badawczych archeolodzy pozyskują olbrzymią ilość materiału, który należy właściwie opisać i sklasyfikować. Podział materiału archeologicznego robi się na podstawie jego cech fizycznych tj. materiał, kształt, funkcja, zdobienie. Wyróżnia się więc typologię morfologiczną (opisującą cechy fizyczne), stylistyczną, funkcjonalną i chronologiczną. Przykładowo naczynia pod względem materiału: mogą być ceramiczne lub brązowe, pod względem kształtu – lejkowate, obłe, płaskie; pod względem funkcji – zasobowe, talerze, misy; ze względu na zdobienie – ryte, geometryczne, sznurowe itd.

Klasyfikacja i typologia archeologiczna przyczyniła się również do grupowania przez archeologów zbiorów występujących na danym obszarze w tym samym okresie czasu. Te grupy zwykło się określać kulturami archeologicznymi. Nazwy ich tworzy się od nazw miejsc geograficznych, cech kulturowych (np. obrządku pogrzebowego), a niekiedy od typów materiału np. kultura pucharów lejkowatych, czy kultura ceramiki wstęgowej rytej.

Metoda Monteliusa

Oskar Montelius w 1905 roku wydał książkę pod tytułem „Typologia”, w której zawarł podstawowe założenia datowania przy pomocy typów archeologicznych. Pierwsza zasada głosi, że formy przedmiotów (np. kształt, zdobienie itd.) na określonym obszarze, ulegają zmianom, które można zaobserwować w czasie. Druga zasada, jaką przyjął Montelius zakładał, że rozwój przebiega zawsze w jednym kierunku od form prostszych do bardziej złożonych (nowocześniejszych) i zmiany te zachodziły w równym tempie. Stosując współczesny przykład z dziedziny techniki możemy przyjąć, że telewizor kineskopowy ewoluował w kierunku płaskich telewizorów LCD.

Poprzez ułożenie przedmiotów wzorcowych na osi czasu uzyskujemy coś w rodzaju kalendarza. Dzięki temu możemy porównywać przedmioty pozyskane z wykopalisk z tymi z ciągu typologicznego. Tym sposobem możemy ustalić chronologię względną. Można to przedstawić następująco: jeśli na dwóch stanowiskach znajdziemy przedmioty o podobnym typie, np. zdobione w ten sam sposób, to są one jednoczasowe.

Podstawowym zastrzeżeniem do klasycznej metody typologicznej jest to, że przyrównuje ona dzieła rąk ludzkich do ewolucji żywych organizmów. Spojrzenie takie nie zakłada okresów stagnacji, degradacji do form prostszych lub powrotu do wcześniejszych wzorców. Dla przykładu w Bydgoszczy jest fabryka zajmująca się produkcją pilników stosowanych w rzeźbiarstwie, w której wytwarza się na zamówienie wzory niezmienione od XIX wieku. W myśl zasady typologii znajdując za kilkaset lat taki pilnik przypisalibyśmy mu datę XIX-wieczną.

Montelius nie uwzględnił również zróżnicowania wytworów między poszczególnymi centrami produkcyjnymi. Inaczej mówiąc, to co jest modne w „stolicy” może być produkowane na prowincji w uproszczonej formie, co nie oznacza, że jest starsze. Również typy nowsze mogą współistnieć z typami starszymi. Dla przykładu: pomimo dominacji w dzisiejszym świecie smartfonów, nadal produkowane są klasyczne telefony bezprzewodowe bez ekranów dotykowych, ponieważ niektórzy ludzie po prostu je lubią.

Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na niezwykłą złożoność procesów, jakie wpływają na to, co jest tworzone przez człowieka. Takimi czynnikami może być zarówno funkcja, czyli użyteczność przedmiotów (styl życia), styl, religia, moda, jak i dostępny surowiec. Znaczący jest również wpływ innych kultur.

Datowanie przy pomocy typologii

Mimo wszystkich zastrzeżeń typologia jest jedną z podstawowych metod datowania względnego w archeologii. W przypadku najwcześniejszych form z młodszej epoki kamienia (paleolitu) faktycznie daje się zaobserwować rozwój od form prostszych po bardziej złożone. W celu jej zastosowania dla innych epok trzeba jednak odciąć się od ewolucyjnego spojrzenia na zabytki. Chcąc uzyskać najlepsze efekty należy tworzyć ciągi typologiczne z pomocą innych metod datowania względnego i bezwzględnego. Pomocne mogą być również tak cenione przez Moteliusa stanowiska zamknięte, tj. groby czy skarby w których występujące przedmioty można uznać za złożone w jednym czasie. W wyniku tych zabiegów możemy uzyskać ciągi chronologiczne przedmiotów wrażliwych na datowanie.

Jako przykład (znany wszystkim polskim studentom archeologii) można podać chronologię fibul, według szwedzkiego badacza Oscara Almgrena (1869- 1945 rok). Fibule to nic innego, jak ozdobne agrafki (zapinki) służące do spinania odzieży. Almgren podzielił je na siedem grup i 245 typów, datując przy ich pomocy zabytki z okresu wpływów rzymskich (późna epoka żelaza) na obszarze Barbaricum. Typologia ta została rozszerzona o okres lateński (od 400 p.n.e. do początku naszej ery) przez Józefa Kostrzewskiego (1885-1969 rok).

Klaser Archeologa

Inną metodą datowania, która jest bezpośrednio związana z datowaniem typologicznym, jest seriacja chronologiczna. Polega ona na porównywaniu grup zabytków i na tej podstawie określaniu dat względnych. Można wyróżnić dwa typy seriacji: kontekstową i częstotliwości.

Za twórcę seriacji kontekstowej można uznać żyjącego w XIX wieku brytyjskiego archeologa Sir Williama Matthew Flindersa Petriego (1853-1942). Prowadził on w Egipcie badania grobów z okresu predynastycznego. Nie mogąc uzyskać dat na podstawie źródeł pisanych, potraktował artefakty z każdego grobu jako grupę. Wyróżniając i klasyfikując typy naczyń w zespołach stworzył grupy dla każdego stanowiska. Ustawiając te grupy i przesuwając je względem siebie na osi czasu udało mu się określić, które z nich były wcześniejsze, a które późniejsze. W analizach zwrócił uwagę na artefakty występujące przez krótki czas. Stanowiły one łączniki między sąsiadującymi ze sobą grupami.

W 1951 roku za sprawą dwóch badaczy W.S. Robinsona oraz G.W. Brainerda wprowadzono metodę datowania za pomocą częstotliwościwystępowania zabytków. Badacze dostrzegli zasadę, że style w ceramice stają się popularne, po czym osiągają szczyt zainteresowania, a następnie zanikają. Zespoły zabytków o podobnych proporcjach ilościowych można uznać za równoczasowe. Wykresy, przedstawiające okres występowania zabytków od powstania danego typu, poprzez jego szczytową popularność, aż do zaniku, przypominają widziane z góry kadłuby statków bądź soczewki. Zasada datowania tą metodą opiera się na porównywaniu grup zabytków, w których poszczególne typy występują w tych samych proporcjach ilościowych.

Badania przy pomocy seriacji są niezwykle pomocne w ustalaniu dat na podstawie masowych materiałów, np. ceramiki. Ważne jest oczywiście precyzyjne określenie typu bądź cechy na podstawie, której wyciągamy wnioski.

Datowanie krzyżowe

Datowanie krzyżowe było stosowane już przez Monteliusa i wiąże się z wyznawaną przez niego teorią dyfuzjonizmu kulturowego. Polega ona na założeniu wzajemnych wpływów kulturowych. Ideę datowania krzyżowego można przyrównać do sztafety, w której zamiast pałeczki przenoszone są przedmioty i idee. Jeśli w dwóch sąsiadujących kulturach występują zabytki o podobnych cechach, to znaczy, że mogą być one jednoczasowe. Idąc dalej na zasadzie porównań, zestawiając z sobą coraz dalsze kultury, możemy dojść do tych, w których mamy określone daty, np. dysponujące źródłami pisanymi. Tym sposobem starano się uzyskać daty bezwzględne dla obszarów bez źródeł pisanych.

Metodę datowania krzyżowego stosowano w XIX i na początku XX wieku do wyznaczania dat bezwzględnych dla niedysponującego źródłami pisanymi obszaru prehistorycznej Europy. Do tego celu wykorzystywano między innymi daty uzyskane z odszyfrowanych hieroglifów. Niestety po zastosowaniu innych metod, tj. C14, tego typu datowanie bezwzględne okazało się błędne. Mimo to metoda datowania krzyżowego może być użyteczna do wstępnego określania wieku względnego w wymiarze regionalnym. Używa się jej również do ustalania wzajemnych powiązań dla obszarów dysponujących źródłami pisanymi tj. Grecja, Rzym czy Egipt.

Datowanie typologiczne stanowi ważny element współczesnej archeologii. Dzięki temu, że nie wymaga złożonych badań laboratoryjnych, jest jedną z pierwszych i najszybszych metod, jakie można zastosować w czasie wykopalisk archeologicznych. Dzięki niej możliwe jest nawet niekiedy ulokowanie w czasie znalezisk, co do których nie znamy kontekstu archeologicznego. Ma niestety swoje wady – nie jest metodą pewną i może prowadzić do błędnych interpretacji. Jej skuteczność zależy w dużej mierze od możliwości zestawienia jej z innymi metodami. Datowanie typologiczne i pokrewne mu metody seriacji oraz datowania krzyżowego poszerzają możliwości badawcze archeologów, dostarczając na drodze wnioskowań dodatkowe dane do badań. O dalszych metodach datowań będziecie mogli przeczytać w przyszłych numerach „Archeologii Żywej”.

Wybrana literatura

• ALMGREN O. 1897. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen. Leipzig.
• ASHMORE W., SHARER R.J. 2008. Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii. Kraków.
• BRIAN F. 2021. Krótka historia archeologii, Warszawa.
• CIOŁEK T.M. 1975. Metodologiczne zagadnienia tzw. systemu trzech epok, „Światowit” 34. s. 339-342.
• FLINDERS PETRIE W.M., MACE A.C. 1901. Diospolis Parva : the cemeteries of Abadiyeh and Hu, 1898-9. London.
• ŁAWECKA D. 2003. Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków.
• RENFREW C., BAHN P. 2002. Archeologia. Teorie, metody, praktyki, Warszawa.

---