Archeologia Żywa 3 (89) 2023

Zapraszamy na fascynującą podróż dawnymi szlakami handlowymi w najnowszym numerze „Archeologii Żywej“. Odkryjemy tajemnice neolitycznych kopalni w Krzemionkach, śledzimy losy Szlaku Bursztynowego, odwiedzamy starożytne Dolne Morze, a także zanurzmy się w antycznych opowieściach o wyprawach po pieprz do Indii. Poczuj rytm średniowiecznych rynków, poznaj wpływ Związku Hanzeatyckiego na polskie miasta i odkryj archeologiczne wątki u Sherlocka Holmes’a!

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 3/2023 – spis treści

• WIELKIE SZLAKI HANDLOWE
  • 04 / Kopalnie i siekiery
    Szymon Modzelewski
  • 08 / Celtowie. Władcy Bursztynowego Szlaku
    Przemysław Dulęba
  • 17 / Władcy Dolnego Morza. Zatoka Perska w epoce brązu
    Dominika Majchrzak
  • 22 / Dlaczego tak drogo? Opłacalność handlu w starożytności
    Jakub Okonek
  • 26 / W krainie złotego runa, czyli o handlu na Kaukazie
    Przemysław Polakiewicz
  • 31 / Tam, gdzie pieprz rośnie, czyli o starożytnych wyprawach do Indii
    Agnieszka Garbacz
  • 36 / Co przed denarem? Początki rzymskiego pieniądza
    Paweł Kochański
  • 40 / Gród w Pasymiu. Miejsce, które rodziło władzę?
    Sławomir Wadyl
  • 48 / Rynek – jak stał się sercem wielu średniowiecznych miast?
    Radosław Biel
  • 60 / Czym była Hanza?
    Cezary Kardasz
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 64 / Hormiguero. Perła architektury Majów i przyrody Jukatanu
    Przemysław A. Trześniowski
  • 68 / Kultura natufijska – prekursorzy rolnictwa z terenów Lewantu
    Przemysław Kubisiak
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 74 / Archeologia w powieściach Arthura Conan Doyle’a
    Agnieszka Mączyńska
  • 78 / Zmory kupców – mityczne istoty przeszkadzające w handlu
    Szymon Jamaszewski

Od redaktora naczelnego

Otwierając nowy numer „Archeologii Żywej”, zapraszam Was w fascynującą podróż handlowymi szlakami z przeszłości. Podróż pełną bogactw i nieznanych historii, czekających jedynie na śmiałków, którym niestraszne piaski pustyń czy morskie fale. Temat numeru rozpoczyna Szymon Modzelewski, który tłumaczy nam w tym kontekście, dlaczego neolityczne kopalnie odkryte w Krzemionkach naprawdę zasłużyły na włączenie na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Nie mogło oczywiście zabraknąć również najsłynniejszego pradziejowego szlaku handlowego w naszej części Europy – Szlaku Bursztynowego i jego potencjalnych władców, o którym pisze nasz niezłomny strażnik ścieżek Celtów – Przemysław Dulęba.

O trochę starszych władcach, ale Dolnego Morza, czyli dzisiejszej Zatoki Perskiej, pisze z kolei Dominika Majchrzak. Od jej artykułu o królestwie Dilmun ruszamy w prawdziwie międzykontynentalne wojaże. Jakub Okonek na przykładzie wypraw starożytnych Chińczyków do Rzymu odpowiada na pytanie, które dręczyło już naszych przodków: „Dlaczego tak drogo?”. Podążając za Przemysławem Polakiewiczem, ponownie odwiedzamy Gruzję, tym razem, by dowiedzieć się m.in. tego, skąd wzięła się legenda o złotym runie i po co przemierzano kaukaskie doliny. Może m.in. po pieprz – przyprawę, po którą już starożytni wyprawiali się bardziej niż chętnie do Indii, co w szczegółach opisuje Agnieszka Garbacz. Paweł Kochański z kolei tłumaczy nam czym płacono za wszystkie te towary w starożytnym Rzymie.

Po tym międzynarodowo-starożytnym akcencie, wracamy na ziemie dzisiejszej Polski. Sławomir Wadyl zaprasza nas do Pasymia, grodu rodzącego władzę i ośrodka handlowego, który wydaje się, że jako jeden z niewielu przeżył ówczesny kryzys gospodarczo-społeczny. Ja z kolei opisuję, jak rynek stał się pulsującym sercem średniowiecznego miasta, w tym prezentuję ranking tych największych w Europie! Wreszcie Cezary Kardasz zdradza tajemnice handlu w miastach Związku Hanzeatyckiego i jego wpływu na polskie miasta.

Chociaż powyższe artykuły są w centrum naszego tematu, jak zwykle przygotowaliśmy parę spoza niego. O prekursorach rolnictwa z terenów dzisiejszego Izraela pisze Przemysław Kubisiak. Znany już naszym Czytelnikom Przemysław Trześniowski zabierze nas na egzotyczną wyprawę do Hormiguero, perły architektury Majów. Następnie Agnieszka Mączyńska zdradzi nam, skąd u Sherlocka Holmesa wzięły się wątki archeologiczne, a Szymon Jamaszewski odkryje mityczne zmory kupców. Macie wrażenie, że czegoś brakuje? Niestety macie rację, bo w tym numerze zabraknie Archeokuchni! Pragnę w imieniu Redakcji AŻ gorąco podziękować Maciejowi Słowińskiemu, który właściwie od reaktywacji czasopisma, regularnie przygotowywał dla nas fantazyjne potrawy ze starożytnych receptur. Życzymy mu wszelkiej pomyślności, a jednocześnie liczymy, że nie padniecie z głodu póki nie znajdziemy godnego następcy.

Dziękujemy za zakup tego numeru i zachęcamy do odkrywania tajemnic nie tylko odległych lądów, ale także bliższych okolic, o których czasami wiemy o wiele mniej, niż wydawałoby się, że powinniśmy. Jeśli pragniecie dowiedzieć się więcej o archeologii, zachęcamy do regularnego odwiedzania naszej strony internetowej, a jeśli używacie mediów społecznościowych, to do obserwowania naszych profili w serwisach Facebook, Youtube i TikTok.

AŻ 3/2023 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Kopalnie i siekiery / Szymon Modzelewski

• BĄBEL J. T. 2015. „Krzemionki Opatowskie”. Monument prahistorii Europy. Kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski.
• BORKOWSKI W. 1995. Krzemionki Mining Complex. Deposit management system (= Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 2), Warszawa.
• BRZEZIŃSKI W., BORKOWSKI W., MIGAL W. (red.) 1996. Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego (= Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 3), Warszawa.
• MALINOWSKI B. 1967. Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacja o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, Warszawa.
• SAHLINS M.1974. Stone Age Economics, Chicago–New York.
• SZMYT M. 2017. Collective graves, flint axes, and cows. The people of Globular Amphora culture on the Vistula and Odra, [w:] P. Urbańczyk, P. Włodarczak (red.), The Past Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages. 5500-2000 BC, Warszawa, s. 211–273.

Władcy Dolnego Morza. Zatoka Perska w epoce brązu / Dominika Majchrzak

• BAHREIN: THE TOMBS [‎15-b] (1/1), British Library: India Office Records and Private Papers, Photo 496/6/30, in Qatar Digital Library, URL:www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100023814039.0x000026 (Dostęp: 05.05.2023)
• DAVID-CLUNY H., AZPEITIA J., SHEHAB A.H.S. 2012. Failaka Seals Catalogue: Al-Khidr, Kuwait.
• MAJCHRZAK D. 2022. „Kraj Dilmun jest czysty, kraj Dilmun jest nieskalany” – północno-wschodnie wybrzeże Półwyspu Arabskiego jako pierwowzór raju?, [w:] J. Marszałek-Kawa, K. Chałubińska-Jentkiewicz. (red.), Bliski Wschód – od Edenu do cyberzagrożeń, Toruń, s. 86–108.
• ROUX G. 2008., Mezopotamia, Warszawa.

Dlaczego tak drogo? Opłacalność handlu w starożytności/ Jakub Okonek

• ALBERTO A. 2019. Imperium. Podróż po Cesarstwie Rzymskim śladem jednej monety, Warszawa.
• BAHN P. (red) 2019. Historia archeologii, Warszawa.
• BARAŃSKA A., BARAŃSKI P., JANISZEWSKI P. 2007. Edykt Dioklecjana o cenach towarów wystawionych na sprzedaż, Poznań.
• GIARDINA A. (red.) 1997. Człowiek Rzymu, Warszawa.
• MICHAŁOWSKI K. 1968. Palmyra, Warszawa.
• UHLIG H. 1996. Jedwabny Szlak: Kultury antyku między Rzymem a Chinami, Warszawa.
• WOOD M. 2022, Chiny. Portret cywilizacji, Warszawa.

W krainie złotego runa, czyli o handlu na Kaukazie / Przemysław Polakiewicz

BARANOWSKI B., BARANOWSKI K. 1987. Historia Gruzji, Wrocław.

• CUNCLIFFE B. 2015. By steppe, desert, and ocean. The birth of Eurasia, Oxford.
• FRANKOPAN P. 2015. The Silk Rads. A new history of the world, London.
• GAGOSHIDZE I. 2008b. ‘Kartli in Hellenistic and Roman Times. General Aspects’, [w:] Furtwängler, A., Gagoshidze, I., Löhr, H. & Ludwig, N., Iberia and Rome: The Excavations at the Palace at Dedoplis Gora and the Roman Influence in the Caucasian Kingdom of Iberia, Langenweißbach.
• GALICHIAN R. 2007. Countries south of the Caucasus in medieval maps. Armenia, Georgia and Azerbaijan, Yerevan.
• GAMKRELIDZE G. 2012. Researchers in Iberia – Colhology (History and archaeology of ancient Georgia), Tbilisi.
• GREGORATTI L. 2013. The Caucasus: a Communication Space between Nomads and Sedentaries [w:] Landscape Archaeology in Southern Caucasia. Finding Common Ground in Diverse Environments. Proceedings of the Workshop held at 10th ICAANE in Vienna, April 2016, Wiedeń.
• HOPKIRK P. 2008. Obce diabły na jedwabnym szlaku, Warszawa.
• JAMBURIA S. 2022.Understanding the Evidence for the Silk Roads in Georgia and its Perspective [w:] TSU – TI – The International Scientific Journal of Humanities 1 (1), Tbilisi, DOI: https://doi.org/10.55804/TSU-ti-1/Jamburia.
• JAWORSKI P., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MAMULADZE, S. 2021. The rise and fall of the Roman fort in Apsaros: recent numismatic evidence [w:] Polish Archaeology in Mediterranean 30 (2), s. 289–306; Warszawa.
• MOLLAT DU JOURDIN M., DESANGE J. Desange J., 2000, Tysiącletnie szlaki, Warszawa.
• NARIMANISHVILI G. (red), 2016, Aegean World and south Caucasus: Cultural relations in the bronze age, Tbilisi.
• POLO M. 1975. Opisanie świata, Warszawa.
• SKINNER P. (red.) 2012, The Caucasus: Georgia on the Crossroads. Cultural exchanges across the Europe and Beyond, Tbilisi.
• SAGONA A. 2018. The Archeaology of the Caucasus. From the earliest settlements to the Iron age, New York.
• TEZCAN M. 2012. Eastern trade during the Hellenic and roman periods and the struggle for east – west trade in the Caucasus [w:] The Caucasus and Globalization 6 (4), s. 125–139;.
• TUCKER J. 2015, The Ancient Silk Road. An illustrated map featuring the ancient network of routes between China and Europe, Hong Kong.

Tam, gdzie pieprz rośnie, czyli o starożytnych wyprawach do Indii / Agnieszka Garbacz

• DE ROMANIS F. 2020. The Indo-Roman Pepper Trade and the Muziris Papyrus, Oxford
• EVERS K.G. 2017. Worlds Apart Trading Together. The Organisation of long-distance trade between Rome and India in Antiquity, Oxford
• KÖHLER E., PABST G., VOGTHERR M. 1887. Köhler’s Medizinal-Pflanzen in naturgetreuen Abbildungen mit kurz erläuterndem Texte Gera-Untermhaus, Gera.
• MCLAUGHLIN R. 2014. The Roman Empire and the Indian Ocean. The Ancient World Economy and the Kingdoms of Africa, Arabia and India, Yorkshire-Philadelphia
• PAINE L. 2022. Morze i cywilizacja. Morskie dzieje świata, tłum. J. Mastalerz, K. Michałowicz i D. Skotarek, Warszawa
• SCHULZ R. 2020. Łowcy przygód w dalekich krainach. Wielkie pionierskie podróże i wiedza antyku o świecie, tłum. B. Nowacki, Warszawa
• TOMBER R. 2008. Indo-Roman Trade. From Pots to Pepper, London

Co przed denarem? Początki rzymskiego pieniądza / Paweł Kochański

• BURNETT A., MOLINARI M.C. 2015. The Capitoline Hoard and the Circulation of Silver Coins in Central and Northern Italy in the Third Century BC, Chiny, [w] P.G. van Alfen-G. Bransbourg-M. Amandry (red.) Fides, Contributions to Numismatics in Honor of Richard B. Witschonkes. 21-126
• CRAWFORD M. 1975. Roman Republican Coinage, Oxford.
• CRAWFORD M. 1985. Coinage And Money Under The Roman Republic, Berkeley–Los Angeles.
• RUTTER N.K. 2001. Historia Nummorum Italy, Londyn.
• VECCI I. 2013. Italian Cast Coinage, Londyn.

Gród w Pasymiu. Miejsce, które rodziło władzę? / Sławomir Wadyl

• DULINICZ M. 2000. Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od Wisły). [w] S. Moździoch (red.), Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu (= Spotkania Bytomskie 4), Wrocław, 85–98.
• NOWAKOWSKI W. 2004. Schyłek grupy olsztyńskiej – próba nowego spojrzenia. „Nowe” materiały z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej w powiecie mrągowskim, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4 (246), 407–417.
• ODOJ R. 1968. Wyniki badań grodziska z VI–VIII w. n.e. w Pasymiu, pow. Szczytno, a problemy kultury mazurskiej, „Rocznik Olsztyński” 7, 113–147.
• SZYMAŃSKI P. 2013. Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, (= Światowit, Supplement Series B: Barbaricum 9), Warszawa.
• SZYMAŃSKI W. 1983. Beiträge zum Problem der Entstehung von Burgen bei den Slaven, „Archaeologia Polona“ 21–22, 89–104.
• WADYL S., MARTYKA K. 2021. Eine erstaunliche Entdeckung. Ein Klappmesser aus Pasym (ehem. Passenheim, Kr. Ortelsburg) vor dem Hintergrund bisheriger Funde, „Acta Praehistorica et Archaeologica“ 53, 141–157.
• WADYL S., 2018. Ciekawe grzebienie wczesnośredniowieczne z Pasymia w pow. szczycieńskim, „Wiadomości Archeologiczne” 69, 51–65.
• WADYL S. (red.) 2022. Miejsce, które rodziło władzę. Gród z początków wczesnego średniowiecza w Pasymiu na Pojezierzu Mazurskim, Warszawa.

Rynek – jak stał się sercem wielu średniowiecznych miast? / Radosław Biel

• ATLAS HISTORYCZNY MIAST POLSKICH [strona projektu]. URL: http://atlasmiast.umk.pl (Dostęp: 05.05.2023).
• BOGUCKA M., SAMSONOWICZ H. 1986. Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wroclaw.
• CHOROWSKA M., DZIEDZIC T., KRZYWKA M. 2015. Trzy Kramy Bogate odkryte we Wrocławiu, „Architectus”, 3 (43), s. 35–46, https://doi.org/10.5277/arc150304.
• EYSYMONTT R. 2009. Kod genetyczny miasta: średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław.
• GAWLAS S. 1999. Ulica a zmiana krajobrazu miejskiego w okresie lokacji, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 47 , s. 3–25.
• JANICKA D. 2012. Wkład polskich historyków prawa w badania nad prawem magdeburskim w XX w. (1945–2010), „Studia Iuridica Toruniensia”, 11 , s. 46–75.
• KAJZER L. 2014. O „długim wieku XIII” uwagi archeologa, „Archaeologia Historica Polona”, 22 , s. 7–26, https://doi.org/10.12775/AHP.2014.001.
• KRABATH S., PIEKALSKI J., WACHOWSKI K. (red.) 2011. Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i wczesnonowożytnego miast Europy Środkowej (= Wratislavia Antiqua 13), Wrocław.
• KRASNOWOLSKI B. 2010. Rynek Główny w Krakowie – kompozycja i funkcja na tle regularnych układów urbanistycznych średniowiecznej Europy, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Kraków”, 28 , s. 53–74.
• NIEMIEC D. 2008. Średniowieczny rynek krakowski, „Alma Mater”, 109 , s. 84–90.
• OPALIŃSKI P. 2010. Rekonstrukcja cyfrowa infrastruktury architektonicznej Rynku krakowskiego w XIV i XV wieku, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Kraków”, 28 , s. 113–128,
• WERNER F.B. 1751-1800. Topographia seu Compendium Silesiae. Pars II. URL: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/8296/edition/16339 (Dostęp: 05.05.2023).
• WĘCŁAWOWICZ G., ŁOTOCKA M., BAUCZA A. 2010. Rozwój miast w Polsce. Raport wprowadzający Ministerstwa Rozwoju Regionalnego opracowany na potrzeby przygotowania przeglądu OECD Krajowej Polityki Miejskiej w Polsce.

Czym była Hanza? / Cezary Kardasz

• CZAJA R. 2003. Hanza, [w:] H. Samsonowicz (red.) Schyłek średniowiecznej Europy, Warszawa.
• CZAJA R. 2006. Strefa bałtycka w gospodarce europejskiej, [w:] S. Gawlas (red.), Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, Warszawa.
• DOLLINGER P. 1997. Dzieje Hanzy, Warszawa.
• GRAICHEN G., HAMMEL-KIESOW R. 2011. Die deutsche Hanse, Eine heimliche Supermacht, Hamburg.
• HAMMEL-KIESOW R. 2000. Die Hanse, Muenchen.
• JAHNKE C. 2015. The Baltic Trade, [w:] Donald J. Harreld (red.) A Companion to the Hanseatic League, Leiden.
• LINK C. 2014. Der preussische Getreidehandel im 15. Jahrhundert: eine Studie zur nordeuropäischen Wirtschaftsgeschichte, Koeln.
• NORTH M. 2019. Historia Bałtyku, Warszawa.
• SAMSONOWICZ H. 1968. Późne średniowiecze miast nadbałtyckich, Warszawa.
• SHILDHAUER J. 1995. Dzieje i kultura Hanzy, Warszawa.
• SELZER S. 2010. Die mittelalterliche Hanse, Darmstadt.

Kultura natufijska – prekursorzy rolnictwa z terenów Lewantu / Przemysław Kubisiak

• ALBRIGHT W.F. 1964. Archeologia Palestyny, Warszawa.
• BELFER-COHEN A. 1991. The Natufian in the Levant, „Annual Review of Anthropology”, 20/1991, s. 167–168.
• BIELIŃSKI P. 1985. Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa.
• DAVIN L., TEJERO J.-M., SIMMONS T., SHAHAM D., BORVON A., TOURNY O., BRIDAULT A., RABINOVICH R., SINDEL M., … VALLA F. 2023. Bone aerophones from Eynan-Mallaha (Israel) indicate imitation of raptor calls by the last hunter-gatherers in the Levant, „Scientific Reports”, 13 (1), s. 8709, https://doi.org/10.1038/s41598-023-35700-9.
• GARROD D.A.E. 1932. A New Mesolithic Industry: The Natufian of Palestine, „The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland”, 62, s. 263.
• MAZAR A. 1985. Archeology of the Land of the Bible (10,000 – 586 BCE), New York – London – Toronto.
• RICHTER T., ARRANZ-OTAEGUI A., YEOMANS L., BOARETTO E. 2017. High Resolution AMS Dates from Shubayqa 1, northeast Jordan Reveal Complex Origins of Late Epipalaeolithic Natufian in the Levant, „Scientific Reports”, 7 (1), s. 17025, https://doi.org/10.1038/s41598-017-17096-5.
• THE INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY THE HEBEW UNIVERSIITY OF JERUSALEM [strona instytutu], Hilazon Tachtit Cave, URL: https://archaeology.huji.ac.il/hilazon-tachtit-cave (Dostęp: 16.06.2023)

Archeologia w powieściach Arthura Conan Doyle’a / Agnieszka Mączyńska

• DISCOVERING SHERLOCK HOLMES [strona projektu Stanford University], URL: http://dickens.stanford.edu/sherlockholmes/index.html (Dostęp: 18.06.2023).
• MARTILLE D., POINTON T. 2013. Dr Arthur Conan Doyle’s contribution to the popularity of pterodactyls, „Geological Society London Special Publications” 375 (1), s. 429-224.
• MCNABB J. 2017. Anthropology by gaslight: Sherlock Holmes, Conan Doyle and the anthropology of detection at the Victorian fin de siècle, „World Archaeology” 49 (5), s. 728-751.
• THE ARTHUR CONAN DOYLE ENCYCLOPEDIA [repozytorium prac Arthura Conan Doyle’a oraz materiałów z nim związanych], URL: https://www.arthur-conan-doyle.com/ (Dostęp: 18.06.2023).

Zmory kupców – mityczne istoty przeszkadzające w handlu / Szymon Jamaszewski

• GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
• PODGÓRSKA B, PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
• SZREJTER A. 2006. Mitologia Germańska. Opowieść o bogach mroźnej północy, Gdańsk.
• ZYCH P, VARGAS W. 2014. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach, Olszanica.