Archeologia Żywa 1 (95) 2025

Chrześcijaństwo – religia, która ukształtowała świat, jest tematem najnowszego numeru „Archeologii Żywej”. Przyglądamy się jego początkom, wpływowi na rozwój cywilizacji oraz najnowszym odkryciom archeologicznym, które rzucają nowe światło na kluczowe wydarzenia z dziejów tej religii. Od Soboru Nicejskiego po chrystianizację Pomorza – zapraszamy do fascynującej podróży przez wieki.

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 1/2025 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Dziedzictwo Konstantyna Wielkiego
    Szymon Modzelewski
  • 12 / Nicea 325. Czym w istocie było spotkanie Konstantyna Wielkiego z biskupami?
    Adam Kuczyński, ks. dr Przemysław Szewczyk
  • 21 / Nikaia 325: w poszukiwaniu miejsca obrad, które zmieniły chrześcijaństwo
    Magdalena Czechowska
  • 30 / Dawid – król Dongoli i władca narodów. Przełomowe polskie odkrycia archeologiczne w Sudanie
    Agata Deptuła
  • 38 / Początki chrześcijaństwa w Gruzji
    Przemysław Polakiewicz
  • 45 / Ciepłe i chrystianizacja Pomorza Wschodniego
    Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik
  • 54 / Tajemnice klasztoru cysterskiego w Łeknie
    Magdalena D. Matczak
• ODKRYCIA
  • 62 / Spojrzeć w inną twarz Germanina
    Andrzej Kokowski
  • 66 / Sześćdziesięciu z Lamsdorf. Część 2
    Dawid Kobiałka z zespołem
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 71 / Dolina Trackich Królów. Blisko 1500 grobowców i zatopione miasto
    Olga Ignatowska
• ARCHEOBIOGRAFIE
  • 76 / Tadeusz Smoleński – zapomniany, pierwszy polski egiptolog
    Krzysztof Babraj, Andrzej Urbanik
• ARCHEOWARSZTAT
  • 80 / Rdzenie, pyłki i kości zwierząt. Datowanie metodami środowiskowymi. Część 4
    Jakub Okonek
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 84 / Mnich benedyktyński
    Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Kolejny numer „Archeologii Żywej” przynosi bogaty wachlarz tematów, które powinny zainteresować przede wszystkim pasjonatów starożytności. Tym razem skupiamy się na historii, dziedzictwie i różnych aspektach kształtowania się chrześcijaństwa. Bez względu na osobiste przekonania, nie sposób pominąć znaczenia tej religii dla dziejów świata. Naszym celem jest przedstawienie faktów i perspektyw, które pozwolą lepiej zrozumieć jej rolę w przeszłości i współczesności.

Numer otwiera artykuł Szymona Modzelewskiego o Konstantynie Wielkim i jego dziedzictwie w świetle źródeł archeologicznych i architektonicznych – to doskonałe wprowadzenie do dwóch kolejnych tekstów. Adam Kuczyński w rozmowie z ks. Przemysławem Szewczykiem podejmuje temat istoty wydarzenia z 325 roku, znanego jako pierwszy powszechny sobór. Czy to określenie jest właściwe? Odpowiedź znajdziecie w środku! Magdalena Czechowska prezentuje wstępne wyniki polsko-tureckich poszukiwań cesarskiego pałacu w Nicei, gdzie miały odbyć się obrady soboru – miejsca, w którym zmieniło się oblicze chrześcijaństwa.

W dalszej części numeru Agata Deptuła przedstawia unikalne malowidła ze Starej Dongoli, uznane przez media za jedno z najważniejszych odkryć 2023 roku. Następnie Przemysław Polakiewicz opisuje proces chrystianizacji podnóży Kaukazu. Nie zabraknie również tematów związanych z archeologią ziem polskich. Sławomir Wadyl i Paweł Szczepanik omawiają rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa na wczesnośredniowiecznym Pomorzu Wschodnim, koncentrując się na stanowisku w Ciepłem. Magdalena Matczak przybliża historię klasztoru cysterskiego w Łeknie, wzbogaconą o opis nietypowego pochówku odkrytego podczas badań. Krzysztof Babraj i Andrzej Urbanik przypominają zapomnianą postać Tadeusza Smoleńskiego, pioniera badań starożytnego Egiptu, który prowadził prace w czasach, gdy Polska nie istniała na mapach.

Dla miłośników najnowszych odkryć, Andrzej Kokowski przedstawia badania nad zagadkowymi łyżeczkami odkrywanymi na terenie Barbaricum – ich interpretacja może być naprawdę zaskakująca! Dawid Kobiałka wraz z zespołem prezentuje raport z badań włoskich pochówków odkrytych w obozie jenieckim w Łambinowicach, a Olga Ignatowska przybliża rytuały pogrzebowe Traków, łącząc historię z analizą ich obyczajów. W sekcji metodologicznej Jakub Okonek zaprasza na lekcję dotyczącą paleośrodowiskowych metod datowania, a miłośnicy rekonstrukcji historycznych znajdą coś dla siebie w „Poczcie Odtwórców Polskich”, jak zawsze na ostatniej stronie magazynu.

Oddajemy w Wasze ręce numer pełen różnorodności. Jak zawsze, zachęcamy do dzielenia się uwagami, inspiracjami oraz śledzenia nas w mediach społecznościowych. Kto wie, może to Wasze pomysły lub odkrycia staną się tematem kolejnego wydania?

AŻ 1/2025 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Nikaia 325: w poszukiwaniu miejsca obrad, które zmieniły chrześcijaństwo / Magdalena Czechowska

• BARNES T. 2014. Constantine Dynasty, Religion and Power in the Later Roman Empire, Chichester – Malden – Oxford.
• CAMERON A. 1993. The Later Roman Empire: AD 284-430, London.
• DARK K., ÖZGÜMÜŞ F. 2013. Constantinople: archaeology of a Byzantine megapolis, Oxford.
• GIBSON S., TAYLOR J. E. (red.). 1994. Beneath the Church of the Holy Sepulchre, Jerusalem: The Archaeology and Early History of Traditional Golgotha, London.
• PANELLA C. 2012. Roma: Massenzio, Costantino e gli spazi urbani, [w:] J. Vilella Masana (red.), Constantino, ¿el primer emperador cristiano? Religión y política en el siglo IV, Barcelona, s. 99-126.
• ZIÓŁKOWSKI A. 2004. Historia Rzymu, Poznań.

Nikaia 325: w poszukiwaniu miejsca obrad, które zmieniły chrześcijaństwo / Magdalena Czechowska

• ÇETINKAYA H. 2021. Byzantine Churches of Nicaea, [w:] М. Ракоција, M. Rakocija (red.),
  НИШ И ВИЗАНТИЈА XIX NIŠ & BYZANTIUM XIX СИМПОЗИУМ, НИШ 3-5. јун
  2020, Niš, s. 55-76.
• FOSS C., WINFIELD D. 1986. Byzantine Fortifications: An Introduction, Routledge, London.
• GASTINEAU, R., DE SIGOYER, J., SABATIER, P., FABBRI, S. C., ANSELMETTI, F. S., DEVELLE, A. L. i in. 2021. Active subaquatic fault segments in Lake Iznik along the middle strand of the North Anatolian Fault, NW Turkey. „Tectonics“ 40, e2020TC006404. https://doi.org/10.1029/2020TC006404
• TEXIER C. 1939. Description de l’Asie Mineure: géographie, archéologie et histoire, Paris.

Dawid – król Dongoli i władca narodów. Przełomowe polskie odkrycia archeologiczne w Sudanie / Agata Deptuła

• EL-TAYEB M., OBŁUSKI A., PANER H. 2022. Od Faras do Soba. 60 lat współpracy polsko-sudańskiej w ratowaniu dziedzictwa Sudanu, Warszawa.
• EMBERLING E., WILLIAMS B. B. (red.) 2021. The Oxford Handbook of Ancient Nubia, Oxford.
• GODLEWSKI W. 2013. Dongola – Ancient Tungul. Archaeological, Warszawa (dostępne online).
• MICHAŁOWSKI K. 1974. Od Edfu do Faras, polskie odkrycia archeologii śródziemnomorskiej, Warszawa.
• OBŁUSKI A., DZIERZBICKA D. (red.) 2022. Old Dongola: Development, Heritage, Archaeology. Fieldwork in 2018–2019. t. 2: Material Studies (=Polish Publications in Mediterranean Archaeology 6), Leuven–Paris–Bristol.
• OBŁUSKI A., DZIERZBICKA D. (red.) 2021. Old Dongola: Development, Heritage, Archaeology. Fieldwork in 2018–2019. t. 1: Fieldwork, Leuven–Paris–Bristol.
• WELSBY D. 2002. The Medieval Kingdoms of Nubia. Pagans, Christians and Muslims along the Middle Nile, Londyn.

Początki chrześcijaństwa w Gruzji / Przemysław Polakiewicz

• BAKHTADZE N. 2013, Ceramics in the Medieval Georgia, Tbilisi.
• BAKHTADZE N., MAMIASHVILI V., GABEKHADZE B., CHKHVIMIANI J. 2020. The Early Christian Churches of the Ancient City of Nekresi, Tbilisi.
• DIASAMIDZE T. 2021, Circassian Christian Churches and Their Relation to Georgian Christian Architecture, [w:] Bulletin of Georgian Academy of Science, 3(15), Tbilisi.
• FRANKOPAN P. 2015, The Silk Roads. A New History of the World, London, Oxford, New York, New Delhi, Sydney.
• KHOSHATRIA D. 2023, Medieval Georgian Churches. A Concise Overview of Architecture, Tbilisi.
• KINTSURASHVILI S. 2016, Georgian Script and Typography History, Modern Age, Tbilisi.
• KARTLIS TSKHOVREBA. 2014, A History of Georgia. The Georgian Chronicles of Kartlis Tskhovreba (a History of Georgia), translated and with commentary, Tbilisi.
• MOKCEWAJ KARTLISAJ (Nawrócenie Kartlii). 1995, Nawrócenie Kartlii, ze starogruz. przeł. i przypisami opatrzył Dawid Kolbaja, Warszawa.
• LICHELI V. 2020, Intellectual Innovations in Georgia (11th–9th Centuries BC): Excavations at Grakliani Hill, „Ancient Civilizations from Scythia to Siberia”, 26(2), s. 350–361.
• MGALOBLISHVILI T. (red.) 1998, Ancient Christianity in the Caucasus, [w:] Iberia Caucasica, vol. 1, London.
• ROHOZIŃSKI J. 2016, Gruzja, Poznań.
• SAGONA A., NIKOLAISHVILI V., SAGONA C., OGLEBY C., PILBROW V., BRIGGS C., GIUNASHVILI G., MANJEGALADZE G. 2010, Bridging Two Continents: Renewed Investigations at Samtavro, Georgia, „Journal of Archaeology of the Turkish Academy of Sciences”, 13, s. 313–334.
• SKINNER P.F. 2014, Georgia. The Land Below the Caucasus. A Narrative History, New York, London, Tbilisi.

Ciepłe i chrystianizacja Pomorza Wschodniego / Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik

• DELEKTA J. 1935. Warkocz Pomorzanki sprzed 1000 lat, „Ilustracja Polska”, nr 21, s. 490–491, 499.
• KOŚCIŃSKI B., PANER H. 2005. Nowe wyniki datowania grodu gdańskiego – stanowisko 1 (wyk. I-V), [w:] H. Paner, M. Fudziński(red.), XIV Sesja Pomorzoznawcza, 2, Gdańsk, s. 11–47.
• LABUDA G. 1993. Chrystianizacja Pomorza (X–XIII stulecie), „Studia Gdańskie” 9, s. 45–60.
• RĘBKOWSKI M. 2023. Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne. Wydanie II, poprawione i rozszerzone, Warszawa.
• SAMÓL P. 2009. Kościół grodowy w Gdańsku. Studium z pogranicza historii i architektury, [w:]B. Śliwiński(red.), Pielgrzymi, pogrobowcy, prebendarze, „Studia z Dziejów Średniowiecza” 15, Malbork, s. 173–201.
• SZCZEPANIK P. 2018. Słowiańskie zaświaty. Wierzenia, wizje i mity, Szczecin.
• SZCZEPANIK P. 2023. Wczesnośredniowieczne bursztynowe krzyżyki z terenu Pomorza na tle porównawczym. Materiały i problemy interpretacyjne, „Przegląd Archeologiczny” 71, s. 271–299.
• WADYL S. 2015. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Czarnówku, [w:] ANDRZEJOWSKI J. (red.), Czarnówko, stan 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu, 1, Lębork–Warszawa, s. 43–68.
• WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.
• WADYL S., MISIUK Z., DROZD-WADYL E. (red.) 2024. Tartaczna. Studium życia przedlokacyjnego Gdańska, 1–2, Gdańsk.

Tajemnice klasztoru cysterskiego w Łeknie / Magdalena D. Matczak

• Spis literatury
  BARNES T. 2014. Constantine Dynasty, Religion and Power in the Later Roman Empire, Chichester – Malden – Oxford.
  CAMERON A. 1993. The Later Roman Empire: AD 284-430, London.
  DARK K., Özgümüş F. 2013. Constantinople: archaeology of a Byzantine megapolis, Oxford.
  GIBSON S., Taylor J. E. (red.) 1994. Beneath the Church of the Holy Sepulchre, Jerusalem: The Archaeology and Early History of Traditional Golgotha, London.
  PANELLA C. 2012. Roma: Massenzio, Costantino e gli spazi urbani, [w:] J. Vilella Masana (red.), Constantino, ¿el primer emperador cristiano? : Religión y política en el siglo IV, Barcelona, s. 99-126.
  ZIÓŁKOWSKI A. 2004. Historia Rzymu, Poznań.
  
  DOKUMENT FUNDACYJNY ZBYLUTA DLA KLASZTORU CYSTERSKIEGO W ŁEKNIE Z 1153 ROKU. 2016. red. naukowa, wstęp, omówienie i komentarz A. M. Wyrwa, tłum. A. Strzelecka, Poznań-Gniezno.
  MATCZAK M. D., KRENZ-NIEDBAŁA M., ŁUKASIK S., BUIKSTRA J. E., WYRWA A. M., PEARSON J. 2022. Skeletal dysplasia of an adult male from medieval Łekno in Poland, Central Europe, „International Journal of Osteoarchaeology” 32 (6), s. 1300–1309.
  MATCZAK M. D. 2024. Interdyscyplinarne badania nad niepełnosprawnością w średniowiecznym i nowożytnym Łeknie, [w:] K. Kaczmarek, J. Linetty, M. Przybył (red.), Między archeologią a historią. Księga dedykowana pamięci prof. dr hab. Andrzeja Marka Wyrwy (1955-2022), Poznań, s. 145—163.
  PRZYBYŁ M. 2024. Andrzej Marek Wyrwa (1955-2022), „Mediewiści” 11, s. 163–172.
  WYRWA A. M. 2017. Cisterciana. Studia z dziejów i kultury Zakonu Cysterskiego, Kraków–Poznań.

Spojrzeć w inną twarz Germanina / Andrzej Kokowski

• ILKJÆR J. 1993. Die Gürtel Bestandteile und Zubehör. Illerup Ådal 4. (= Jutland Archaeological Society Publications XXV:4), Aarhus.
• JAROSZ-WILKOŁAZKA A., KOKOWSKI A., RYSIAK A. 2024. In a narcotic trance, or stimulants in Germanic communities of the Roman period, „Praehistorische Zeitschrift”, DOI: https://doi.org/10.1515/pz-2024-2017.
• KOKOWSKI A., FLOREK M. 2023. Łyżeczki kosmetyczne z obszaru Barbaricum, „Wiadomości Archeologiczne” LXXIV, s. 149–163. DOI: https://doi.org/10.36154/wa.74.2023.06.
• KÜNZL E., KÜNZL S. 2002. Römische Metallobjekte u.  a. (G 1 – G 19). [w:]J. Peška, J. Tejral (red.), Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Teil 3. (= Monographien 55,3 der Römisch- Germanisches Zentralmuseums Mainz). Mainz, s. 581–596.
• MADYDA-LEGUTKO R. 2011. Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków.
• POWO (PLANTS OF THE WORLD ONLINE) 2024. Papaver somniferum L., URL: https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:673724-1 (Dostęp: 16.12.2024).
• RAU A. 2010. Nydam Mose. Personengebundenen Gegenstände. Grabungen 1989–1999. Listen Katalog Literatur Konkordanzen Tafeln Pläne, Bd. 2. Aarhus.
• SALAVERT A., MARTIN L., ANTOLÍN F., ZAZZO A. 2018. The opium poppy in Europe: exploring its origin and dispersal during the Neolithic, „Antiquity” 92(364), e1, DOI: https://doi.org/10.15184/aqy.2018.154.

Tadeusz Smoleński – zapomniany, pierwszy polski egiptolog / Krzysztof Babraj, Andrzej Urbanik

• MASPERO G. 1910. Guide to the Cairo Museum, Cairo.
• SMOLEŃSKI T. 1912. Północne ludy morskie za Ramzesa II i Minefty, Kraków.
• ŚLIWA J., ZINKOW L. 2010. Tadeusz Smoleński 1884-1909, Kraków.

Rdzenie, pyłki i kości zwierząt. Datowanie metodami środowiskowymi. Część 4 / Jakub Okonek

• RENFREW C., BAHN P. 2002. Archeologia. Teorie, metody, praktyki, Warszawa.
• ŁAWECKA D. 2003. Wstęp do archeologii, Warszawa–Kraków.
• POPKIEWICZ M. 2021. Na tropie prehistorycznego rdzenia lodowego, „Nauka o Klimacie”, URL: https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/na-tropie-prehistorycznego-rdzenia-lodowego-476 (Dostęp: 10.12.2024).
• FARMER J. R., UNDERWOOD T. O. M., SIGMAN D. M. 2022. The Bering Strait was flooded 10,000 years before the Last Glacial Maximum, „PNAS” 120 (1), s. e2206742119, DOI:
• https://doi.org/10.1073/pnas.2206742119 (2023).
• SUBRAMANIAM N. 2023. The Problem of Piltdown Man, „Science History Institute”, URL: https://www.sciencehistory.org/stories/magazine/the-problem-of-piltdown-man (Dostęp: 10.12.2024).
• PEARSON P. N. 2012. Oxygen Isotopes in Foraminifera: Overview and Historical Review, „The Paleontological Society Papers” 18, s. 1-38. DOI: 10.1017/S1089332600002539.
• LEAKEY R. 1995. Pochodzenie człowieka, Warszawa.