Najnowszy numer „Archeologii Żywej” 1 (91) 2024 przejmują kobiety! Od niedocenianych, bezimiennych bohaterek epoki kamienia, przez mieszkanki starożytnego Bliskiego Wschodu, aż po mitologiczne postacie, zapomniane królowe i średniowieczne wieszczki. Odkrywamy różnorodność ról i pozycji kobiet, analizowanych przez pryzmat biologii, archeologii i historii. Poznamy ich znaczenie w dawnych kulturach oraz codzienne życie. I to nie koniec nowości, bo choć trochę droższy, to od teraz numer ma aż 4 strony więcej!
Gdzie kupić numer?
Dostępny w salonach Empik, Garmond, Inmedio, Relay, Ruch lub w naszym sklepie internetowym. Wesprzyj jedyne czasopismo archeologiczne w Polsce i zamów nasz numer bezpośrednio do domu lub pobierz e-wydanie.
Archeologia Żywa 1/2024 – spis treści
- TEMAT NUMERU
- 04 / Niedoceniane przez wieki
Iwona Sobkowiak-Tabaka - 08 / Jedna Ziemia, dwa światy, czyli o kobietach i mężczyznach okiem biologa
Krzysztof Borysławski - 16 / Nie tylko królowe. Kobiety w starożytnym Egipcie
Marta Kaczanowicz - 22 / Meret-Neith – zapomniana egipska królowa
Agnieszka Mączyńska - 26 / Małżeństwo w starożytnym Izraelu i Lewancie. Prawa i obowiązki kobiety
Przemysław Kubisiak - 30 / Zgwałcona przez boga, ukarana przez boginię. Co tak naprawdę wiemy o Meduzie?
Anna Jankowiak - 35 / Czy w katedrze w Kolonii znaleziono grób królowej Wizygardy?
Magdalena Konczewska - 42 / Nordyckie wieszczki: kobiety z innego świata
Leszek Gardeła - 50 / Ciepłe. Niezwykłe historie kobiet z XI wieku
Sławomir Wadyl - 55 / Olbrzymka z Ostrowa Lednickiego. Retrospektywa
Anna Maria Kubicka
- 04 / Niedoceniane przez wieki
- ODKRYCIA
- 59 / Społeczności plejstocenu i wczesnego holocenu na Pustyni Gobi i w Ałtaju
Józef Szykulski, Mirosław Masojć, Grzegorz Michalec
- 59 / Społeczności plejstocenu i wczesnego holocenu na Pustyni Gobi i w Ałtaju
- TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
- 64 / Tajemnice Rydna i cennego surowca starszej epoki kamienia
Szymon Modzelewski - 73 / Wspaniałe miasto Augusta Traiana
Piotr Piekarz - 78 / Chicanna – Dom Paszczy Węża
Przemysław A. Trześniowski
- 64 / Tajemnice Rydna i cennego surowca starszej epoki kamienia
- POZA ARCHEOLOGIĄ
- 82 / Kobiece istoty nadprzyrodzone w wierzeniach przodków
Szymon Jamaszewski - 84 / Kobieta z młodszej epoki kamienia
Poczet Odtwórców Polskich
- 82 / Kobiece istoty nadprzyrodzone w wierzeniach przodków
Od redaktora naczelnego
Rozpoczynamy chronologicznie od epoki kamienia i wciąż funkcjonujących stereotypów, które opisuje Iwona Sobkowiak-Tabaka. Następnie okiem biologa, Krzysztofa Borysławskiego spoglądamy na różnice między płciami. Po nim zapraszamy do bloku starożytniczego, w którym: Marta Kaczanowicz pochyla się nad żywotem „zwyczajnej” Egipcjanki, Agnieszka Mączyńska przypomina historię zapomnianej faraon Meret-Neith, a Przemysław Kubisiak przybliża zawiłości małżeństwa w starożytnym Izrealu i Lewancie. Dodatkowo Anna Jankowiak odświeża historię mitycznej Meduzy i tego, jak bardzo awansowała ona we współczesnej kulturze.
Nie powinni być również zawiedzeni miłośnicy średniowiecza. Magdalena Konczewska rozważa, na ile możliwe jest, że bogato wyposażony grób odkryty w kolońskiej katedrze naprawdę należał do królowej Wizygardy. Leszek Gardeła zagłębia się w świat nordyckiej magii i wieszczek. W temacie polskich badań z kolei Sławomir Wadyl przybliża odkrycia kobiecych pochówków z Ciepłego, a Anna Kubicka opisuje najnowsze wyniki badań olbrzymki z Ostrowa Lednickiego.
W części poza tematem numeru jak zawsze postaraliśmy się, by każdy mógł znaleźć coś dla siebie. Józef Szykulski, Mirosław Masojć i Grzegorz Michalec relacjonują ostatnią ekspedycję do Mongolii. Szymon Modzelewski w obszernym artykule zdradza, co tak cennego sprowadzało w okolice świętokrzyskiego Rydna łowców-zbieraczy tysiące lat temu. W końcu z jakiegoś powodu dziś stoi tam rezerwat archeologiczny. W dalekich podróżach, jako przewodniki posłużyć mogą z kolei artykuły Pawła Piekarza i Przemysława Trześniowskiego – jeśli kiedyś zawitacie odpowiednio do bułgarskiej Starej Zagory lub prekolumbijskiego Chicanna w dzisiejszym Meksyku. Numer zamykają tradycyjnie Szymon Jamaszewski z nadprzyrodzonymi kobiecymi istotami i nasz niedawny, stały dodatek – Poczet Odtwórców Polskich.
W momencie, w którym piszę te słowa trwają przygotowania do naszego dorocznego plebiscytu na „Archeologiczne Sensacje”, czyli 10 Najważniejszych Odkryć i Wydarzeń Polskiej Archeologii 2023. I choć jeszcze nie znam zwycięzców, to gdy numer trafi do Waszych rąk, podsumowanie minionego roku będzie już dostępne na naszej stronie oraz kanale YouTube, zatem zainteresowanych zachęcam do zapoznania się z nimi w wolnej chwili.
AŻ 1/2024 – podgląd zawartości
Niedoceniane przez wieki
Iwona Sobkowiak-Tabaka
W tym roku minęło sto lat od wyprodukowania przez Bustera Keatona pierwszej „archeologicznej” czarno-białej niemej komedii zatytułowanej „Three Ages”. W filmie „ukazującym realia” epoki kamienia, Buster walczy z brutalnym Beerym o względy Leahy, bowiem „w każdym wieku jest zagorzały czciciel blasku Piękna”. Beery brutalnie ciągnie kobietę za włosy, jak swoją zdobycz, do jaskini. Ostatecznie Buster wygrywa walkę o piękną Leahy i powtarza zachowanie swojego rywala, ciągnąc zauroczoną (nim!) kobietę za włosy. W końcowej scenie idą razem wraz z gromadą dzieci.
Meret-Neith – zapomniana egipska królowa
Agnieszka Mączyńska
Meret-Neith to jedna z najbardziej enigmatycznych postaci w historii starożytnego Egiptu. Jej grobowiec znajduje się na cmentarzysku królewskim w Abydos-Umm el-Qaab w Górnym Egipcie i choć od jego odkrycia upłynęło 123 lata, tytulatura, pozycja i funkcja, jaką sprawowała Meret-Neith, nie są jasne i nadal są przedmiotem debat naukowych.
Nordyckie wieszczki: kobiety z innego świata
Sławomir Wadyl
Na Grenlandii nastała sroga zima, a w niewielkiej osadzie Herjolfsnes zapanował straszny głód. Mężczyźni, którzy wyruszyli na polowania powrócili do domów z ubogim łupem, a niektórzy na zawsze pożegnali się z życiem. W powietrzu wyczuć można napięcie, wręcz rodzaj desperacji. Nie mając innego wyboru, wiodący w osadzie gospodarz postanawia poszukać pomocy u pewnej kobiety, która zrządzeniem losu przebywa w pobliżu. Choć jej imię brzmi Thorbjörg, ludzie mówią na nią „mała völva” oraz twierdzą, że posiada magiczne zdolności.
Tajemnice Rydna i cennego surowca starszej epoki kamienia
Szymon Modzelewski
Nad brzegami rzeki Kamiennej, u północnych podnóży Gór Świętokrzyskich znajduje się niezwykłe miejsce, które u schyłku paleolitu przyciągało przybyszów z różnych stron Europy. Był tam hematyt, jeden z najbardziej pożądanych surowców epoki paleolitu. Dziś podróżni poruszający się drogą ze Starachowic do Skarżyskiem-Kamiennej zwykle nie podejrzewają, że właśnie mijają jeden z najważniejszych kompleksów paleolitycznych stanowisk archeologicznych w Polsce. Pod koniec epoki lodowcowej miejsce to wręcz tętniło życiem. Archeolodzy odkryli tu ślady około 400 pradziejowych obozowisk. Przypuszczają jednak, że pierwotnie istniały tu tysiące obozowisk z epoki kamienia. Jak doszło do odkrycia Rydna?
Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.
Życzymy miłej lektury!
redaktor naczelny
redaktor naukowy
sekretarz redakcji
Pełny wykaz literatury
Niedoceniane przez wieki / Iwona Sobkowiak-Tabaka
- ADOVASIO J. M., SOFFER O., PAGE P. 2007. The Invisible Sex Uncovering the True Roles of Women in Prehistory. London.
- CIROTTEAU T., KERNER J., PINCAS É. 2023. Lady Sapiens. Prawdziwa prehistoria kobiet. Kraków.
- COLTOFEAN-ARIZANCU L., GAYDARSKA B., MATIĆ U. (red.) 2021.Gender stereotypes in archaeology. A short reflection in image and text. Leiden.
- GERO J.M., CONKEY W. (red.) 1991. Engendering archaeology. Women and Prehistory. Oxford.
- KOŚKO A., KLOČKO W. 1991. Bożejowice, gm. Strzelno, woj. Bydgoszcz, stan. 8, kurhan z późnego okresu neolitu, „Folia Praehistorica Posnaniensis, t. IV, s. 119-143.
Jedna Ziemia, dwa światy, czyli o kobietach i mężczyznach okiem biologa / Krzysztof Borysławski
- GRAY J. 2022. Mężczyźni są z Marsa, kobiety z Wenus, Poznań.
- KULIGOWSKI W. 2020. Trzecia płeć świata, Poznań.
- MOIR A., JESSEL D. 2010. Płeć mózgu, Warszawa.
- SOH D. 2022. Gender bez emocji. Co mówi nauka o płci i tożsamości płciowej, Gliwice.
Nie tylko królowe. Kobiety w starożytnym Egipcie / Marta Kaczanowicz
- AUSTIN A.E. 2014. Contending with Illness in Ancient Egypt: A Textual and Osteological Study of Health Care at Deir el-Medina, praca doktorska, University of California, Los Angeles.
- GRAVES-BROWN C. 2010. Dancing for Hathor: Women in Ancient Egypt, London.
- ROTH A.M. 1999. The Absent Spouse: Patterns and Taboos in Egyptian Tomb Decoration, „Journal of the American Research Center in Egypt“ 36, s. 37–53.
- SCHIAVO R. 2020. Ghosts and Ancestors in a Gender Perspective, „Journal of Ancient Egyptian Interconnections“ 25, s. 201–212.
- SWEENEY D. 2006. Women Growing Older in Deir el-Medina, [w:] A. Dorn, T. Hofmann (red.), Living and Writing in Deir el-Medine: Socio-historical Embodiment of Deir el-Medine Texts, Basel, s. 135–153.
Meret-Neith – zapomniana egipska królowa / Agnieszka Mączyńska
- EL-AREF N. 2023. 5000-Year-Old wine jars found intact at Abydos in Sohag, Ahram Online. URL: https://english.ahram.org.eg/News/509364.aspx (Dostęp: 08.11.2023).
- SCAVUZZO S. T. 2022. Immersive Experience of Ancient Architectural Heritage and Related Historical Events. Reconstruction and Visualization of the Fire Incident at the Tomb of First Dynasty Egyptian Queen Meret-Neith in Abydos. Vienna (praca inżynierska, Technischen Universität Wien). DOI: https://doi.org/10.34726/hss.2022.100561.
Małżeństwo w starożytnym Izraelu i Lewancie. Prawa i obowiązki kobiety / Przemysław Kubisiak
- DE VAUX R. 2004. Instytucje Starego Testamentu. Tom I i II, Poznań.
- KOZERA K. 2017. Zawarcie małżeństwa w świetle prawa rzymskiego i żydowskiego – charakterystyka i porównanie. „Fides et ratio” 2 (30), s. 111-123.
- MATYSIAK B.W. 2012. Małżeństwo i rodzina w kulturze starożytnego Izraela. „Studia Elbląskie” XII, s. 133-151.
- PAŁUBICKI W. 2002. Małżeństwo i rodzina w świetle Talmudu, Gdańsk.
- TYBURCZY A. 1986. Małżeństwo w historii Izraela. Ideał i rzeczywistość, Warszawa.
Zgwałcona przez boga, ukarana przez boginię. Co tak naprawdę wiemy o Meduzie? / Anna Jankowiak
- APOLLODOR (tłum: T. Mojsik). Biblioteka opowieści mitycznych (Bibliothéke), Wrocław.
- CARTER J.B. 1987. The Masks of Ortheia, „American Journal of Archaeology” 91, s. 355–383.
- DIXON-KENNEDY M. 1998. Encyclopedia of Greco-Roman Mythology, California.
- EURYPIDES (tłum: J. Kasprowicz), Eurypidesa Tragedye, Kraków
- HEZJOD (tłum. J. Łanowski), Narodziny bogów.
- HOMER (tłum: F. K. Dmochowski), Iliada.
- HOMER (tłum. J. Parandowski), Odyseja.
- MARCINIAK K. 2018. Mitologia Grecka i Rzymska. Spotkania ponad czasem. Warszawa.
- OWIDIUSZ (tłum: A. Kamieńska, S. Stabryła), Metamorfozy, Biblioteka Narodowa, Seria II, Nr 76.
- WILK S.R. 2000. Gorgon, Medusa. Solving the mystery of the. New York.
- ZAJKO V., LEONARD M. 2006. Laughing with Medusa. Classical Myth and Feminist Thought. New York.
- DAILY SABAH [serwis informacyjny], Rare 1,800-year-old medal bearing Medusa discovered in SE Türkiy, URL: https://www.dailysabah.com/gallery/rare-1800-year-old-medal-bearing-medusa-discovered-in-se-turkiye/images?gallery_image=107144 (Dostęp: 15.11.2023)
Czy w katedrze w Kolonii znaleziono grób królowej Wizygardy? / Magdalena Konczewska
- DOPPELFED O. 1960. Das fränkische Frauengrab unter dem Chor des Kölner Domes, „Germania” 38, nr 1/2, s. 89–113, DOI: https://doi.org/10.11588/ger.1960.41716
- RISTOW S. 2012. Prunkgräber des 6. Jahrhunderts in einem Vorgängerbau des Kölner Domes, [w:] E. Wamers, P. Périn (red.), Königinnen der Merowinger. Adelsgräber aus den Kirchen von Köln, Saint-Denis, Chelles und Frankfurt am Main, Regensburg, s. 79–98.
Nordyckie wieszczki: Kobiety z innego świata / Leszek Gardeła
- GARDEŁA L. 2016. (Magic) Staffs in the Viking Age. Wien.
- GARDEŁA L. 2019. Magia, kobiety i śmierć w świecie wikingów. Szczecin.
- GARDEŁA L. 2021. Women and Weapons in the Viking World: Amazons of the North. Oxford & Philadelphia.
- GARDEŁA L., BØNDING S., PENTZ P. (red.) 2023. The Norse Sorceress. Mind and Materiality in the Viking World. Oxford & Philadelphia.
- PRICE N. 2019. The Viking Way. Magic and Mind in Late Iron Age Scandinavia. Oxford & Philadelphia.
- SZCZUREK T., PASZKIEWICZ B., TABAKA A., BOGUCKI M., ILLISCH P., MULARCZYK D. 2017. Frühmittelalterliche Münzfunde aus Polen Inventar I – Grosspolen. Warszawa.
- TOLLEY C. 2009. Shamanism in Norse Myth and Magic. Helsinki.
Ciepłe. Niezwykłe historie kobiet z XI wieku / Sławomir Wadyl
- BOGUCKA M. 2005. Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa.
- CHOIŃSKA-BOCHDAN E. 1990. Z badań nad początkami Gniewu nad Wisłą, „Pomorania Antiqua” 14, 51–99.
- DUCZKO W. 2000 Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, w: Salsa Cholbergiensis, Kołobrzeg w średniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Kołobrzeg, 23–44.
- KOSTRZEWSKI J. 1946 Germanie przedhistoryczni w Polsce, „Przegląd Archeologiczny” 7:1, 65–89.
- ŁĘGA W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, t. 1-2, Toruń.
- PAC G. 2013. Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku – studium porównawcze, Toruń.
- WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.
Olbrzymka z Ostrowa Lednickiego. Retrospektywa / Anna Maria Kubicka
- GLADYKOWSKA-RZECZYCKA J.J., SMISZKIEWICZ-SKWARSKA A., WRZESIŃSKA A. 1998. A Giant from Ostrow Lednicki (XII-XIII c), Dist. Lednogora, Poland, „Mankind Quarterly”, 39 (2), s. 147–172, https://doi.org/10.46469/MQ.1998.39.2.2.
- GŁADYKOWSKA-RZECZYCKA J.J., WRZESIŃSKA A., SOKÓŁ A. 2000. Morfologiczne i radiologiczne badanie szkieletu olbrzymki z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska na Ostrowiu Lednickim, [w:] Studia Lednickie.
- KUBICKA A.M., CHARLIER P., BALZEAU A. 2022. The Internal Cranial Anatomy of a Female With Endocrine Disorders From a Mediaeval Population, „Frontiers in Endocrinology”, 13 , s. 862047, https://doi.org/10.3389/fendo.2022.862047.
- MATCZAK M., KOZŁOWSKI T. 2017. Dealing with Difference: Using the Osteobiographies of a Women with Leprosy and a Woman with Gigantism from Medieval Poland to Identify Practices of Care. https://doi.org/10.1007/978-3-319-39901-0_1
- WRZESIŃSKI J. 2000. Odkrycie i stratygrafia w rejonie grobu 23/77 na Ostrowie Lednickim, [w:] G. Chwalisz, L. Szymański (red.), Studia Lednickie VI, Lednica-Poznań.
- ZHAO L., MATLOFF W., SHI Y., CABEEN R.P., TOGA A.W. 2021. Mapping Complex Brain Torque Components and Their Genetic Architecture and Phenomic Associations in 24,112 Individuals, „Biological Psychiatry”, in press , https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2021.11.002.
Społeczności plejstocenu i wczesnego holocenu na Pustyni Gobi i w Ałtaju / Józef Szykulski, Mirosław Masojć, Grzegorz Michalec
- MASOJĆ M., SZYKULSKI J. 2020. Pracownia Archeologii Pozaeuropejskiej, [w:] M. Masojć, J. Piekalski (red.), Siedemdziesiąt pięć lat archeologii w Uniwersytecie Wrocławskim, Wrocław, s. 113–128.
- MASOJĆ M., SZYKULSKI J., GUNCHINSUREN B., ODSUREN D., SZMIT M., ODPUREV G., ENKHTAIVAN N. 2017. Around the Flint Valley: Surveying the Stone Age of the borderland area between the Altai Mountains and the Gobi Desert in Mongolia, „Eurasian Prehistory” 14 (1–2), s. 3–22.
- MASOJĆ M., SZYKULSKI J., GUNCHINSUREN B., ODSUREN D., WINIARSKA-KABACIŃSKA M., SZMIT M. 2019. A Levalloisian jasper cache from the Arts Bogdyn Nuruu massif in the Gobi Altai Mountains, southern Mongolia, „Comptes Rendus Palevol”, 18 (4), s. 479–491, DOI: https://doi.org/10.1016/j.crpv.2019.02.003
- SZYKULSKI J.,MASOJĆ M. 2019. Polish archaeological investigations in Mongolia, „Studia Archaeologica Instituti Archaeologici Academiae Scientiarium Mongolica”, 38, s. 112-117.
- SZYKULSKI J., MASOJĆ M. 2022. Zaginione kultury Gobi i Ałtaju, „Archeologia Żywa”, 3 (77), s. 70–75.
Tajemnice Rydna i cennego surowca starszej epoki kamienia / Szymon Modzelewski
- HAUPTMANN A. 2020. Archaeometallurgy. Materials Science Aspects, Cham.
- KOZŁOWSKI J. K., MALLEGNI F. 2004. Wielka Historia Świata, tom I. Świat przed rewolucją neolityczną, Kraków.
- LEVATO CH. 2016. Iron Oxides Prehistoric Mines A European Overview, „Anthropologica et Præhistorica” 126/2015, s. 9-23.
- PRZEŹDZIECKI M., MIGAL W. (red.). 2020. Na granicy światów. Obozowisko kultury magdaleńskiej w Ćmielowie, woj. świętokrzyskie, Warszawa.
- SCHILD R., KRÓLIK H., TOMASZEWSKI A. J., CIEPIELEWSKA E. 2011. Rydno. A Stone Age Red Ochre Quarry and Socioeconomic Center. A Century of Research, Warsaw.
- UNESCO. WORLD HERITAGE CONVETION [strona oficjalna]. Ngwenya Mines. Description, URL: https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5421/ (dostęp 16.02.2023).
Wspaniałe miasto Augusta Traiana / Piotr Piekarz
- BIERNACKA-LUBAŃSKA M. 1976. Śladami Rzymian po Bułgarii, Wrocław.
- BOTEVA D. 1992. Augusta Traiana and its Territory, „Index”, 20, s. 25–30.
- CONCZEWA M. 1979. Sztuka Ziemi Trackiej, Warszawa.
- CONRAD S. 1993. Thermen und Forum am Westtor von Augusta Traiana. Neue Vorschlage zur Rekonstruktion, Interpretation Und Datierung, „Das Altertum”, 39, s. 209–216.
- MAJEWSKI K. 1969. Kultura Rzymska w Bułgarii, Wrocław.
Chicanna – Dom Paszczy Węża / Przemysław A. Trześniowski
- EATON J. D. 1974. Chicanna: An Elite Center in the Río Bec Region, [w:] Archaeological Investigations on the Yucatan Peninsula (= Middle American Research Institute Publication 31), New Orleans, s. 133–138.
- EATON J. D. 1972. A report on excavations at Chicanna, Campeche, Mexico, „Ceramica de Cultura Maya”, 8, s. 42-61.
- HEYDEN D., GENDROP P. 1976. Pre-Columbian Architecture of Mesoamerica, New York.
- MAYER K. H. 1999. Bench Decorations of Structure XX, Chicanna, Campeche, „Baessler-Archiv, Neue Folge, Band XLVII”, s. 323-343.
- MAYER K. H. 1988. A painted Maya text at Chicanna, Campeche, Mexico, „Mexicon” X (5), s. 87-88.
- MOYES H. 2016. Xibalba, the Place of Fear: Caves and the Ancient Maya Underworld, „Arys” 14, s. 171-190.
- POTTER D. F. 1976. Prehispanic Architecture and Sculpture in Central Yucatan, „American Antiquity” 41 (4), s. 430-448.
- POTTER D. F. 1973. Maya Architectural Style in Central Yucatan, (dysertacja) Department of Anthropology, Tulane University.
- ROMERO SANDOVAL R. 2017. El inframundo de los Antiguos Mayas, Mexico City.
- SCHELE L. 1998. The Iconography of Maya Architectural Façades during the Late Classic Period, [w:] S. D. Houston (red.) Function and Meaning in Classic Maya Architecture, Washington, s. 479-517.
- WILLIAMS-BECK L. 2012. Las portadas zoomorfas y la región de los Chenes: Veinticinco años de investigación en Campeche, [w:] B. Arroyo, L. Paiz, H. Mejía (red.) XXV Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2011, Guatemala, s. 414-426.
Kobiece istoty nadprzyrodzone w wierzeniach przodków / Szymon Jamaszewski
- GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
- MILTON H. 2004. Magia Celtycka, Wrocław.
- PODGÓRSKA B, PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
- ZYCH P, VARGAS W. 2014. Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i rusałkach, Olszanica.
