Archeologia Żywa 1 (87) 2023

W najnowszym numerze „Archeologii Żywej” prezentujemy nie tylko historie, zachowania i zwyczaje przeróżnych władczyń i władców na przestrzeni dziejów. Przybliżamy również związane z nimi przedmioty zachowane do naszych czasów, a niektóre z nich przetrwały naprawdę wiele!

Gdzie kupić numer?

Dostępny w salonach Empik, Garmond, Inmedio, Relay, Ruch lub w naszym sklepie internetowym.

Wesprzyj jedyne czasopismo archeologiczne w Polsce i zamów nasz numer bezpośrednio do domu lub pobierz e-wydanie.

ZAMÓW TERAZ →

LUB E-WYDANIE →

Archeologia Żywa 1/2023 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / „Jedyny w swoim rodzaju“. Faraon w starożytnym Egipcie
    Andrzej Ćwiek
  • 13 / Cmentarzysko na skraju markomańskiego świata. Polsko-czeskie badania w Nezabylicach
    Agnieszka Půlpánová-Reszczyńska
  • 22 / Księżniczka z Walkowickiego Tarasu
    Andrzej Michałowski
  • 28 / Władcy rzeki. Portowy ośrodek Cancuén
    Dawid Król
  • 32 / Jak żegnano zmarłych średniowiecznych władców Śląska?
    Radosław Biel
  • 38 / Widelce w służbie u możnowładców na europejskich stołach
    Jakub Szajt
  • 44 / Terakotowa Armia
    Jakub Okonek
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 49 / Złoty okres królestwa Gruzji
    Przemysław Polakiewicz
  • 52 / Imperialne kamieniołomy
    Szymon Modzelewski
  • 58 / Rio Bec B – Temple. Najbardziej niesamowita budowla Majów
    Przemysław A. Trześniowski
  • 66 / Wszystkie Krakowy świata
    Michał Janik
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 72 / O zaplataniu warkoczy
    Izabela Borysławska
  • 76 / Władcy świata podziemi
    Szymon Jamaszewski
• ARCHEOKUCHNIA
  • 78 / Kuchnia królowej Bony
    Maciej Słowiński

Od redaktora naczelnego

Do tej pory numer zawsze rozpoczynałem słowami na temat treści artykułów, jednak tym razem musi być inaczej. Z wielkim smutkiem informuję, że od tego numeru jesteśmy zmuszeni zmniejszyć objętość naszego czasopisma o 8 stron. Długo opieraliśmy się niekorzystnym zmianom na rynku z nadzieją, że są one przejściowe, jednak czas spojrzeć prawdzie w oczy. Zdajemy sobie sprawę, że każdy odczuwa aktualną sytuacją ekonomiczną, dlatego nie chcemy i my dołączyć do niekończącej się listy podwyżek. W zamian za mniejszą liczbę stron oferujemy zatem czasopismo w niezmienionej cenie. Mamy nadzieję, że wciąż możemy liczyć na wsparcie naszych wiernych Czytelników!

Im większa grupa ludzi, tym większa istnieje potrzeba wyłonienia przywódców. Rozstrzyganie sporów, ustanawianie praw, zarządzanie zasobami, ale i często pełnienie roli symbolu np. jednoczącego różne grupy. Co pozostało po dawnych władczyniach i władcach? O tym w pierwszym numerze Archeologii Żywej w 2023 roku. Numer otwieramy artykułem Andrzeja Ćwieka, w którym opisuje odmienny wizerunek faraonów niż ten, do którego zostaliśmy przyzwyczajeni. Następnie znajdziecie podsumowanie badań Agnieszki Půlpánovej-Reszczyńskej na jednym z największych cmentarzysk barbarzyńskich wojowników z Czech Zachodnich. Relacja z badań cmentarzyska w Mirosławiu autorstwa Andrzeja Michałowskiego opisuje kurhan młodej kobiety, która naszym zdaniem jak najbardziej zasługuje na tytuł księżniczki. Po tym prezentujemy artykuł Dawida Króla o prekolumbijskim mieście Cancuén. W dalszej kolejności sam opisuję jak wyglądały pogrzeby średniowiecznych władców, Jakub Szajt opisuje widelce ze stołów europejskich władców, a Jakub Okonek przybliża historię odkrycia i badań słynnej Terakotowej Armii pierwszego cesarza Chin.

W drugiej części numeru, poza Michałem Janikiem znajdziecie autorów, których stali Czytelnicy z pewnością już dobrze kojarzą. Są z nami Szymon Modzelewski, Izabela Borysławska, Szymon Jamaszewski, Maciej Słowiński, a wszystko wskazuje na to, że na dłużej do tego grona dołączą także Przemysław Trześniowski oraz Przemysław Polakiewicz, przybliżając nam odpowiednio prekolumbijski Meksyk oraz dawną Gruzję.

Na koniec zachęcam do zapoznania się na naszej stronie internetowej z wynikami plebiscytu na Archeologiczne Sensacje 2022, czyli najważniejszych archeologicznych odkryć i wydarzeń minionego roku! Zresztą, jeśli obserwujecie naszą aktywność w mediach społecznościowych, to z pewnością sami w nim zagłosowaliście. W imieniu swoim i Redakcji AŻ dziękuję serdecznie za całe wsparcie w 2022 roku i życzę udanego 2023 roku!

AŻ 1/2023 – podgląd zawartości

„Jedyny w swoim rodzaju”. Faraon w starożytnym Egipcie
Andrzej Ćwiek

Jak głosi tekst w grobowcu wezyra Rechmira w Tebach Zachodnich (TT 100, XVIII dynastia): „każdy Król Górnego i Dolnego Egiptu jest bogiem, dzięki któremu wszyscy żyją, ojcem i matką [wszystkich ludzi], jedynym w swoim rodzaju, nie mającym sobie podobnego”.

Księżniczka z Walkowickiego Tarasu
Andrzej Michałowski

W 98 roku n.e. Publiusz Korneliusz Tacyt pisał: „za Lugiami żyją Gotonowie rządzeni przez królów, nieco surowiej niż inne ludy germańskie, wciąż jednak bez utraty wolności”. Obecność silnej władzy centralnej była niewątpliwie motorem budowy przez jej przedstawicieli odpowiednich struktur polityczno-ekonomicznych, niezbędnych panującej dynastii do właściwej konsolidacji rządzonej przez nią społeczności.

Widelce w służbie u możnowładców na europejskich stołach
Jakub Szajt

Użycie widelca upowszechniło się znacznie później niż pozostałych utensyliów wchodzących obecnie w skład triady sztućców, do których zalicza się wraz z nim nóż oraz łyżkę. Nieliczne znaleziska antycznych widelców nie pozwalają precyzyjnie odtworzyć procesu rozprzestrzeniania się omawianego wynalazku, ani też określić dokładnej funkcji najstarszych zabytków.

O zaplataniu warkoczy
Izabela Borysławska

Tradycja zaplatania włosów istnieje w kulturach świata od tysięcy lat. Warkocze mają swoją długą historię, pełną tajemnic, symboli i znaczeń. Często określały pochodzenie, status majątkowy, stan cywilny, przekonania religijne a nawet polityczne.

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

„Jedyny w swoim rodzaju“. Faraon w starożytnym Egipcie / Andrzej Ćwiek

• CERAM C.W. 1987, Bogowie, groby i uczeni, Warszawa.
• ĆWIEKA A. 2022, Hieroglify egipskie. Mowa bogów, Poznań.

Księżniczka z Walkowickiego Tarasu / Andrzej Michałowski

• MICHAŁOWSKI A., STRAWA M., BARTKOWIAK R., TESKA M. (red.) 2017     Archeologia sarbskich lasów, Sarbia.
• MICHAŁOWSKI A., SZCZEŚNIAK D. (red.) 2022, Przeszłość lasem porosła, czyli tajemnice leśnych kurhanów, Sarbia.
• SCHÖN M. D. 1999, Feddersen Wierde, Fallward, Flögeln. Archäologie im Museum Burg Bederkesa, Landkreis Cuxhaven, Bremerhaven.
• SKÓRA K. 2015, Struktury społeczne ludności kultury wielbarskiej, Łódź.

Władcy rzeki. Portowy ośrodek Cancuén / Dawid Król

• BARRIENTOS QUEZADA T. J. 2014. The Royal Palace of Cancuén: The Structure of Lowland Maya Architecture and Politics at the End of the Late Classic Period, Vanderbilt University
• DEMAREST A. A. 2013. Ideological Pathways to Economic Exchange: Religion, Economy, and Legitimation at the Classic Maya Royal Capital of Cancuén, „Latin American Antiquity” 24 (4),
  s. 371–402. https://doi.org/10.7183/1045-6635.24.4.371.
• DEMAREST A. A. 2016 (wykład) The Mysteries of the Ancient Maya Civilization and the Apogee of Art in the Americas, YouTube, opublikowane przez Frist Art Museum URL: https://www.youtube.com/watch?v=VfvS8ENVyJ0&ab_channel=FristArtMuseum (Dostęp: 03.11.2022)
• DEMAREST A. A., ANDRIEU C, TORRES P., FORNÉ M., BARRIENTOS QUEZADA T. J., WOLF M. 2014. Economy, Exchange, and Power: New Evidence from the Late Classic Maya Port City of Cancuén, „Ancient Mesoamérica” 25 (1), s. 187–219. DOI: https://doi.org/10.1017/S0956536114000121.
• FOX J. G., ASHMORE W., BLITZ J. H., GILLESPIE S. D., HOUSTON S. D., MARCUS J., MOORE J. D., URBAN P. A., SCHORTMAN E. M., WEBSTER D. 1996 Playing with Power: Ballcourts and Political Ritual in Southern Mesoamerica [and Comments and Reply], „Current Anthropology” 37 (3), s. 483–509. DOI: https://doi.org/10.1086/204507.
• HILL W. D., CLARK J. E. 2001. Sports, Gambling, and Government: America’s First Social Compact?, „American Anthropologist” 103(2), s. 331–45. DOI: https://doi.org/10.1525/aa.2001.103.2.331
• SCARBOROUGH V. L. 1991 Courting the Southern Maya Lowlands A Study in Pre-Hispanic Ballgame Architecture [w:] D. R. Wilcox, V. L. Scarborough (red.), The Mesoamerican Ballgame, Tucson, s. 2–34
• STANLEY R. S., BERMAN M. J., ALEXANDER R. T. 1991. Politicization of the Mesoamerican Ballgame and Its Implications for the Interpretation of Distribution of Ballcourts in Central Mexico, [w:] D. R. Wilcox, V. L. Scarborough (red.), The Mesoamerican Ballgame, Tucson, s. 2–34
• THORNTON E. K., DEMAREST A. A. 2019. At Water’s Edge: Ritual Maya Animal Use in Aquatic Contexts at Cancuén, Guatemala, „Ancient Mesoamerica” 30 (3), s. 473–491. DOI: https://doi.org/10.1017/S0956536118000251.

Jak żegnano zmarłych średniowiecznych władców Śląska? / Radosław Biel

• BEN-AMOS A. 2000. State Funerals of Kings and Emperors 1800–1870, [w:] Funerals, Politics, and Memory in Modern France, 1789–1996.DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198203285.003.0003
• DUCH A.M. 2016. The Royal Funerary and Burial Ceremonies of Medieval English Kings, 1216-1509. Praca doktorska na University of York. URL: https://etheses.whiterose.ac.uk/13700/
• ENGBER D. 2005. Why Didn’t They Embalm the Pope? Slate. URL: https://slate.com/news-and-politics/2005/04/why-didn-t-they-embalm-the-pope.html (Dostęp: 18/12/2022).
• FAŁKOWSKI W. 2009. Dwa pogrzeby Kazimierza Wielkiego – znaczenie rytuału, „Kwartalnik Historyczny”, 116 (1), s. 55–74.
• HUGHES L. 2007. The Funerals of the Russian Emperors and Empresses, [w:] M. Schaich (red.), Monarchy and Religion: The Transformation of Royal Culture in Eighteenth-Century Europe, Oxford.
• LECONTE T. (red. . 2015. The last journey of Louis XIV. [strona wystawy czasowej]. URL: http://www.leroiestmort.com/ (Dostęp: 18/12/2022).
• MROZOWSKI P. 1994. Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa.
• VLČEK E. 1984. Tělesné vlastnosti Karla IV, [w:] V. Vaněček (red.), Karolus Quartus. Piae Memoriae Fundatoris sui Universitas Carolina D.D.D, Praha.
• WITKOWSKI J. 2021. Średniowieczny ceremoniał pogrzebowy książąt śląskich i jego odbicie w sztuce sepulkralnej, „Quart. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego”, 61 (3), s. 26–41.
• KARŁOWSKA-KAMZOWA A. 1991. Sztuka Piastów Śląskich w średniowieczu: znaczenie fundacji książęcych w dziejach sztuki gotyckiej na Śląsku, Warszawa.

Widelce w służbie u możnowładców na europejskich stołach / Jakub Szajt

• AMME J. (red.) 1994. Bestecke. Die Egloffstein’sche Sammlung (15.–18. Jahrhundert) auf der Wartburg. Stuttgart.
• BYSTROŃ J. S. 1976. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2. Warszawa.
• CORYAT. T. 1611. Coryat’s Crudities hastily gobbled up in Five Months Travels in France, Italy, &c. London.
• CRONIN V. 2001. Ludwik XIV, Warszawa.
• ELIAS N. 2011. O procesie cywilizacji. Analizy socjo- i psychogenetyczne, Warszawa.
• GINTEL J. 1971. Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie. Tom I. Kraków.
• HARARI Y. N. 2017. Od zwierząt do bogów. Krótka historia ludzkości, Warszawa.
• J. S. 1971. Admiral Horatio Nelson’s combined knife and fork, „Bulletin of the New York Academy of Medicine” 47 (8), s. 1025–1027.
• KONSTAM A. 2009. Wielka Armada 1588, Poznań.
• KOPERA F. Dzieje skarbca koronnego czyli insygniów i klejnotów koronnych Polski. Kraków 1904.
• ŁBIK L. 2009. Średniowieczny widelec z podbrodnickich Słoszew, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu” 14, s. 79–82.
• MALAGUCCI S. 2009. Wokół stołu. Leksykon: historia, sztuka, ikonografia, Warszawa.
• NICOL D. M. 1992. Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations. Cambridge.
• NISHIMURA J. S., SHIRLEY G. Q. 2016. Material culture and food: The evolution of tableware and the consolidation of behaviors during the mealtime, „Demetra: Food, Nutrition & Health” 11 (4), s. 951–964.
• PALIŃSKA M. 2018. Embarras de richesse czyli o dziewiętnastowiecznych sztućcach stołowych, Warszawa.
• POURSHARIATI P. 2008. Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London.
• PTAŚNIK J. 1914. Studya nad patrycytem krakowskim wieków średnich, „Rocznik Krakowski” 15, s. 23–95.
• SCHULZ A. 2011. Essen und Trinken im Mittelalter (1000–1300). Literarische, kunsthistorische und archäologische Quellen (= Reallexikon der Germanischen Altertumskunde – Ergänzungsbände, t. 74), Berlin-Boston.
• SHERLOCK D. 1988. A combination Roman eating implement, „Antiquaries Journal” 68, s. 310-311.
• SZAJT J. 2021. Kultura stołu mieszczańskiego na Śląsku w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności na tle europejskim (= Wratislavia Antiqua, t. 24), Wrocław.
• TENDE DE G. 2013. Relacja historyczna o Polsce, Warszawa.
• WOLF H. 1966. Polskie przypadki Henryka Wolfa z Zurychu. Dziennik podróży z lat 1570–1578, Warszawa.
• DZIEŁA UTRACONE, Sztućce Zygmunta Kazimierza, syna Władysława IV, URL: http://www.dzielautracone.gov.pl/katalog-strat-wojennych/obiekt?obid=1673 (Dostęp 08.10.2022).

Terakotowa Armia / Jakub Okonek

• BLÄNSDORF C., EMMERLING E., PETZET M. (red.), 2001, Die Terrakottaarmee des Ersten Chinesischen Kaisers Qin Shihuang The Terracotta Army of the First Chinese Emperor, Monachium
• BRIAN F. 2021, Krótka historia archeologii, Warszawa.
• LI X., BEVAN A., MARTINÓN-TORRES M., XIA Y., ZHAO K. 2016, Marking Practices and the Making of the Qin Terracotta Army, „ Journal of Anthropological Archaeology” 42 s. 169-183, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jaa.2016.04.002
• MARTINÓN-TORRES M., LI X., XIA Y., BENZONELLI A., BEVAN A., MA S., HUANG J., WANG L., LAN D., … REHREN T. 2019. Surface chromium on Terracotta Army bronze weapons is neither an ancient anti-rust treatment nor the reason for their good preservation, „Scientific Reports”, 9 (1), s. 5289, DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-019-40613-7.
• MICHAEL W. 2022, Chiny. Portret cywilizacji, Warszawa

Złoty okres królestwa Gruzji/ Przemysław Polakiewicz

• BAKHTADZE N. 2007. The Genesis and Paths of Development of Rock-Cut Architecture in Georgia, Tbilisi.
• DIDEBULIDZE M. 2019. Representation of Architecture in Medieval Georgian Murals, „Bulletin of Georgian National Academy of Science” 13 (3), s. 149-155.
• FURIER A. 2012. Bitwa pod Didgori w 1121 w gruzińskiej historii i świadomości historycznej [w:] J.M. Piskorski (red.), Wojna, pamięć, tożsamość. O bitwach i mitach bitewnych, Warszawa, s. 223 – 227.
• GALICHIAN R. 2007. Countries south of Caucasus in medieval maps. Armenia, Georgia and Azerbejzan, London.
• RAYFIELD D. 2012. Edge of empires. A history of Georgia, London.
• ROHOZIŃSKI J. 2016. Gruzja, Poznań.
• RUSTAWELI Sz. 1983. Witeź w tygrysiej skórze, Kraków-Wrocław.
• SHEPARD J. (red.) 2015. Bizancjum 1024–1492, t.2. Warszawa.
• SKINNER P.F., 2019. Georgia. The land below Caucasus. A narrative history, New York, London, Tbilisi.
• GELATI MONASTERY [UNESCO World Heritage Centre], URL: https://whc.unesco.org/en/list/710 (Dostęp: 10.11.2022)
• VARDZIA-KHERVISI [UNESCO World Heritage Centre], URL: https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5236/ (Dostęp: 10.11.2022)
• KINGS AND GENERALS 2023. Battle of Didgori 1121 – Georgian-Seljuk War DOCUMENTARY, YouTube, opublikowane przez Kings and Generals, URL: https://www.youtube.com/watch?v=c-qi9dPI_Vw (Dostęp: 20.02.2023).

Imperialne kamieniołomy / Szymon Modzelewski

• HIRT A. M. 2010. Imperial Mines and Quarries in the Roman World: Organizational Aspects, 27 BC – AD 235, Oxford.
• NICHOLSON P. T, SHAW I. (red.). 2000. Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge.
• SCARRE CH. 2018. The human past: world prehistory and the development of human societies, London.
• SIDEBOTHAM S., HENSE M., NOUWENS H. M. 2008. The Red Land: The Illustrated Archaeology of Egypt’s Eastern Desert, Cairo, New York.
• VAN DER VEEM M., HAMILTON-DYER S. 1998. A life of luxury in the desert? Food and fodder supply to Mons Claudianus, „Journal of Roman Archaeology” 11, s. 101-116.

Wszystkie Krakowy świata / Michał Janik

• BANASZKIEWICZ J. 2002, Polskie dzieje bajeczne Wincentego Kadłubka, Wrocław,
• KOZIEROWSKI S. 1937, Atlas Nazw Geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej, Poznań,
• KURBIS B. (tłum.) 1999,Mistrza Wincentego (tzw. Kadłubka) Kronika polska, Wrocław,
• SIELICKI F. (tłum.) 1999, Powieść minionych lat, Wrocław – Warszawa – Kraków,
• ŚLĄSKI K. 1968, Wątki historyczne w podaniach o początkach Polski, Poznań.
• WOJCIECHOWSKA M. (tłum.)1968,Kosmasa Kronika Czechów, Wrocław,

O zaplataniu warkoczy / Izabela Borysławska

• BANEK. K. 2014. Mandżursko-chińska wojna o włosy, Nurt SVD 48/1 (135), s. 227-242.
• FIGIEL A. 2017. Symbolika włosów w polskiej kulturze ludowej, „Zeszyty Wiejskie” 23, s. 125-137
• POTKAŃSKI K. 1895. Postrzyżyny u Słowian i Germanów, Kraków.
• SIATKOWSKI J. 2008. Słowiańskie nazwy „warkocza” w świetle materiałów gwarowych i źródeł historycznych, „Studia Germanica Gedanensia” 17, s. 8-24.
• WINIARSKI D. 2016. Włosy w kulturze słowiańskiej, Słowiański Bestiariusz, URL: https://blog.slowianskibestiariusz.pl/zycie-slowian/inne/wlosy (Dostęp: 12.12.2022)

Władcy świata podziemi / Szymon Jamaszewski

• BARTNIK A. 2013. Zarys wierzeń plemion celtyckich, Kraków.
• GIEYSZTOR A. 2006 Mitologia Słowian, Warszawa.
• LENOIR F., TARDAN-MASQUELIER Y. 2002. Encyklopedia religii świata, Warszawa.
• MILTON H. 2004. Magia Celtycka, Wrocław.
• PODGÓRSKA B, PODGÓRSKI A. 2005. Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
• SZREJTER A. 2006. Mitologia Germańska. Opowieść o bogach mroźnej północy, Gdańsk.

Kuchnia królowej Bony / Maciej Słowiński

• BOCKENHEIM K. 1999, Przy polskim stole, Wrocław.
• DUMANOWSKI J., KASPRZYK-CHEVRIAUX M. 2019, Kapłony i szczeżuje. Opowieść o zapomnianej kuchni polskiej, Wołowiec.