Archeologia Ukrainy w latach Niepodległości – krótki przegląd długo wyczekiwanej książki

Pod koniec 2022 roku ukazała się nowa popularnonaukowa publikacja „Archeologia Ukrainy w latach Niepodległości” (w języku ukraińskim: „Яків Гершкович ta Денис Гречко”) pod redakcją Jakowa Herszkowycza i Denysa Hreczki. Projekt ten ma swoją własną historię, która trwała przez wiele lat, poczynając od pierwotnej koncepcji po ostateczną realizację. Publikacja została zaprezentowana w wielu miastach Ukrainy, a także poza granicami kraju. Wewnątrz książki autorzy – profesjonalni archeolodzy, opowiadają w sposób przystępny o najważniejszych odkryciach i wynikach badań ostatnich 30 lat. Ale wszystko po kolei.

Pierwszy pomysł na konieczność sprawozdań w formie popularnonaukowej przed pracodawcami — obywatelami Ukrainy, których podatki utrzymują wiele instytucji, narodził się u Denysa Hreczki¹⁾Obecnie naukowiec broni niepodległości Ukrainy w szeregach Sił Zbrojnych Ukrainy.. Oczywiście, zazwyczaj pomysły na takie projekty pojawiają się z okazji okrągłych rocznic, i ten przypadek nie był wyjątkiem. Już w 2015 roku, na progu 25-lecia odzyskania Niepodległości przez Ukrainę, naukowiec zaproponował Ogólnoukraińskiej Organizacji Społecznej Związek Archeologów Ukrainy (ZAU, САУ) stworzenie dość krótkiej popularnonaukowej broszury, która miała składać się z 25 esejów, przedstawiających czytelnikowi najciekawsze znaleziska, które wprowadzają w osiągnięcia archeologów niepodległej Ukrainy. Wówczas jednak projekt się nie powiódł.

W 30. rocznicę

Po raz drugi ta kwestia stała się aktualna naturalnie na progu 30-lecia odzyskania niepodległości Ukrainy. Tym razem, pod koniec 2020 roku, propozycja Denysa Hreczki zdobyła poparcie i rozpoczęto prace nad tworzeniem esejów. Oczywiście, idea uległa przekształceniom nie tylko ilościowo, ale także jakościowo. Zamiast wyboru esejów, których liczba odpowiadałaby dacie jubileuszu odzyskania niepodległości Ukrainy, pojawiła się koncepcja nieco innego, bardziej systemowego podejścia. Chodziło o przedstawienie ciekawostek ze wszystkich okresów archeologicznych terenów dzisiejszej Ukrainy. To właśnie wtedy powstała nowa koncepcja struktury pracy.

Materiał miał zaczynać się od „Słowa do Czytelnika” i składać się z kilku chronologicznych bloków tematycznych, które ostatecznie otrzymały nazwy: „Najdawniejsza przeszłość Ukrainy: epoka kamienia”, „Eneolit — epoka brązu”, „Epoka wczesnego żelaza (od Kimerów do Sarmatów)”, „Miasta i państwa greckie”, „Od Wenedów do Antów”, „Od średniowiecza do wczesnej nowożytności”. Każdy z wymienionych bloków miał mieć podobną strukturę, która została ostatecznie zrealizowana. Taki blok rozpoczyna się od wprowadzenia od „kuratorów” z mapą odpowiadającą danemu okresowi i omawianym stanowisku, dalej zawiera kilka esejów na temat tych stanowisk i kończy się listą polecanej literatury.

Taki format uniemożliwia stworzenie tekstów na temat wszystkich badań z ostatnich 30 lat od odzyskania niepodległości Ukrainy. Wykonanie takiego zadania jest ogólnie uważane za niemożliwe. Subiektywne kryterium „najciekawsze materiały” również musiało zostać odrzucone. Dlatego przed grupą roboczą powstało trudne zadanie — stworzenie bardziej lub mniej zrównoważonych bloków dotyczących każdego z okresów. Geografia obiektów obejmuje całą Ukrainę. Opis zabytków z różnych okresów oraz badania trwające przez 30 lat stanowiące wysiłek setek naukowców, doprowadziły do różnorodności stylów samych artykułów. Ich autorami jest bowiem prawie 50 naukowców.

Przygotowanie materiałów do publikacji rozpoczęło się pod koniec 2021 roku, trwało około pięciu miesięcy i skończyło się na początku lutego 2022 roku²⁾Jakow Herszkowycz (jeden z redaktorów) niestety nie dożył realizacji projektu — naukowiec zmarł za granicą we wrześniu 2022 roku.. Jednak gotowy projekt nie zdążył trafić do druku. 24 lutego 2022 roku Rosja rozpoczęła pełnoskalową brutalną wojnę przeciwko Ukrainie. Oczywiście, ta ogromna tragedia utrudniła proces finalizacji projektu. Wsparli go ostatecznie koledzy z zagranicy. Dzięki wsparciu Niemieckiego Instytutu Archeologicznego (Deutsches Archäologisches Institut, DAI) projekt został zrealizowany, a książka ukazała się pod koniec 2022 roku. Dzięki wszechstronnemu wsparciu ZAU a IA NAN Ukrainy, a także ogólnej aktywności społeczności archeologicznej, w Ukrainie odbyło się kilka prezentacji: w Kijowie oraz w miastach i miasteczkach państwa. Jedna prezentacja odbyła się poza granicami Ukrainy w stolicy Polski, Warszawie, 15 września 2023 roku. Platformę dla tego celu uprzejmie udostępnił Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Egzemplarze książek zostały rozpowszechnione bezpłatnie w całej Ukrainie: w muzeach, lokalnych bibliotekach, na uczelniach i innych miejscach, aby jak najwięcej zainteresowanych czytelników miało dostęp do publikacji. Dzięki działaniom wolontariuszy wiele egzemplarzy książki trafiło do sąsiednich krajów położonych na zachód od Ukrainy. Do Polski, jako najbliższego sąsiada Ukrainy, z którą łączą nas dobrosąsiedzkie stosunki oraz bliskie relacje zawodowe w dziedzinie archeologii, naturalnie dostarczono największą liczbę egzemplarzy publikacji.

Obecnie czytelnicy mogą zapoznać się z książką w takich placówkach naukowych jak Uniwersytet Warszawski, Muzeum Narodowe w Warszawie, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Muzeum Archeologiczne Poznaniu, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Instytut Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Krakowie, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Uniwersytet Rzeszowski czy Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Każdy zainteresowany może również zapoznać się z elektroniczną wersją na stronie internetowej ZAU pod poniższym przyciskiem, przy czym całość dostępna jest wyłącznie w języku ukraińskim:

„Archeologia Ukrainy w latach Niepodległości” – o zawartości

Kluczem do większości książek zwykle jest odpowiednie wprowadzenie i nasza książka nie stanowi wyjątku. Na pierwszych stronach znajduje się „Słowo do Czytelnika”, przygotowane przez redakcyjny zespół. W nim krótko przedstawiona jest historia rozwoju nauki archeologicznej w latach po odzyskaniu niepodległości, wspomniane są główne instytucje i placówki pracujące w tej dziedzinie, wymienione są zagraniczne centra naukowe, z którymi współpracują archeolodzy Ukrainy. Wspomniane są również inne kierunki badawcze, głównie o charakterze przyrodniczym, które znacząco wzbogacają naszą wiedzę o przeszłości. Wydaje się, że ten krótki wstęp na cztery strony jest jednym z najbardziej wszechstronnych raportów dostępnych ogółowi społeczeństwa, przedstawiając wieloaspektową działalność i współpracę krajowych archeologów.

Najdawniejsza przeszłość Ukrainy: epoka kamienia

Pierwszy blok dotyczy epoki kamienia na terenie dzisiejszej Ukrainy, „Najdawniejsza przeszłość Ukrainy: epoka kamienia”, otwiera słowo wstępne autorstwa Leonida Zalizniaka z wymownym tytułem „Przewracając pierwsze strony historii: starożytni zbieracze i myśliwi”. W nim uczony podsumowuje wyniki badań archeologicznych stanowisk z epoki kamienia, rozwój myśli naukowej na ten temat, a także przedstawia krótką historię pradawnych zbieraczy i myśliwych.

Poszczególne strony najdawniejszej przeszłości na obszarze współczesnej Ukrainy zostały przedstawione w sześciu artykułach, głównie dotyczących stanowisk paleolitycznych: w okolicach Międzyboża (Меджибіж) w obwodzie chmielnickim; na Krymie (informacje o dziewięciu stanowiskach); w Ukrainie Centralnej: Andrijiwka 4 (Андріївка 4), Wyś (Вись) i Trojaniw 4 (Троянове 4); w Amwrosijiwka (Амвросіївка) w obwodzie donieckim, a także w Hinciach (Гінці) na obszarze obwodu połtawskiego. Tekst dotyczący najdawniejszej przeszłości w centralnej części Ukrainy zawiera również informacje na temat stanowiska neolitycznego w Dobriance (Добрянка), gdzie przeprowadzono badania zarówno cmentarzyska, jak i osady. Ten rozdział kończy artykuł pt. „Wieczne skrzyżowanie kultur”, dotyczący nietypowego stanowiska na południu Ukrainy kontynentalnej — Kamiennej Mogiły (Кам’яна Могила).

Eneolit – epoka brązu

Następny etap chronologiczny, zatytułowany „Eneolit – epoka brązu”, rozpoczyna się wprowadzeniem pt. „Ślady starożytnych pasterzy, rolników i metalurgów” autorstwa Jakowa Herszkowycza i Ołeksandra Diaczenki . Autorzy skupiają się w nim na historii tego złożonego okresu, pomagając czytelnikowi uzyskać ogólne pojęcie o procesach kulturowych, które miały wtedy miejsce na terenie dzisiejszej Ukrainy.

Rozdział zawiera siedem tekstów, z których większość koncentruje się na ważnym zjawisku jakim była kultura trypolska — jest jej poświęcone pięć artykułów. I choć większość z nich prezentuje podstawową wiedzę, to w jednym omówiono nietypowe stanowisko dla kultury trypolskiej – jaskinię Werteba, usytuowaną wśród gipsowych skał na lewym brzegu Dniestru. Przeprowadzone tam badania archeologiczne nie tylko znacząco wzbogaciły wiedzę na temat kultury materialnej dawnych mieszkańców, ale również dostarczyły istotnych materiałów do badań antropologicznych, co jest dość rzadkie dla kultury trypolskiej. W jednym z esejów omawiane jest sensacyjne odkrycie z 2015 roku: na terenie Starego Miasta w Kamieńcu Podolskim znaleziono wtedy pierwszą pracownię starożytnych metalurgów z okresu kultury trypolskiej.

Kwestiom metalurgii poświęcony jest także artykuł pt. „Kompleks górniczy i hutniczy epoki brązu Kartamyzy (Картамиза)”, który omawia kartamyski mikroregion stanowisk górniczych i hutniczych w pobliżu wsi Nowozwaniwka w rejonie siewierodonieckim obwodu ługańskiego. W jego skład wchodzą cztery kopalnie, obszar przemysłowy wzbogacania rudy miedzi oraz dwie osady górników i hutników. Cały kompleks pochodzi z epoki późnej epoki brązu, czyli na okres od XVII do XII wieku p.n.e. Kurhanowi Sura-Oba (Сура-Оба), który już podczas badań zdążył zyskać przydomek ukraińskiego Stonehenge, poświęcono całkowicie osobny tekst. Opisuje on odkryte na tym stanowisku pochówki od epoki eneolitu do okresu sarmackiego.

Okres wczesnej epoki żelaza (od Kimerów do Sarmatów)

Oddzielny blok obejmuje „Okres wczesnej epoki żelaza (od Kimeryjczyków do Sarmatów)”, rozpoczynający się esejem „Śladami pierwszych koczowników i ich osiadłych sąsiadów” autorstwa Denysa Hreczki. Opiera się on na historii badań stanowisk z wczesnej epoki żelaza od I tysiąclecia p.n.e. do początku I tysiąclecia n.e., koncentrując się na badaniach stanowisk scytyjskich. Pierwszym z osobnych esejów jest opis niezwykłego stanowiska z czasów scytyjskich — grodziska bielskiego (Більськ), które Borys Szramko nazwał miastem Helonem [Nawiązania do tego stanowiska można znaleźć w numerze „Archeologii Żywej” 4 (90) 2023, w artykule o grodzisku w Chotyńcu]. Wieloletnie badania tego kompleksu, które od 1958 roku przekształciły się w ciągłe badania archeologiczne, doprowadziły do zgromadzenia ogromnej ilości materiałów i danych.

Podobnie jak w poprzednich blokach, ten również ma swoją wisienkę na torcie – w archeologii scytyjskiej są nią badania kurhanów. Poświęcono im cztery teksty. Ostatnimi w bloku są dwa artykuły o Sarmatach. Jeden z nich dotyczy prac archeologicznych prowadzonych przez Ekspedycję archeologiczną IA NAN Ukrainy na kompleksie (grodzie i kurhanie) koło wsi Czerwony Majak na Krymie. Drugi opisuje zaś nietypowy grób męski elit Sarmatów na terenie obwodu Mikołajewskiego.

Miasta i państwa greckie

Dalszy blok jest zatytułowany „Miasta i państwa greckie”. Rozpoczyna się od wprowadzenia autorstwa Tetiany Szewczenko pt. „Dawni Grecy na Południu Ukrainy”, które stanowi krótki przegląd historii starożytnych Greków na tych terenach. Ten blok jest prawdopodobnie najbardziej systematyczny i zawiera cztery teksty odpowiadające czterem starożytnym miastom na północnym wybrzeżu Morza Czarnego: Borysthenes, Olbia Pontyjska, Chersonesus i Tyra. Obejmuje historię tych miast, osiągnięcia archeologii na tych stanowiskach i przedstawia przykłady architektury i kultury materialnej.

Od Wenedów do Antów

Kolejny blok nosi ogólną nazwę „Od Wenedów do Antów”. Rozpoczyna się od wstępu Ołeha Petrauskasa zatytułowanego „Na wschodnich granicach europejskiego Barbaricum”. W tej części autor zwięźle przedstawia główne etapy historii badań stanowisk datowanych od ostatniej ćwierci I tysiąclecia p.n.e. do pierwszej połowy I tysiąclecia n.e. Wspomina także wybitnych badaczy tego okresu. Rozdział ten składa się z siedmiu artykułów poświęconych indywidualnym stanowiskom. Trzy z nich opisują archeologiczne kompleksy – osadę (lub osady) oraz cmentarzyska im towarzyszące: kultury dackiej — Mała Kopania (Мала Копаня) na Zakarpaciu; kultury czerniachowskiej — Komarów (Комарів) w Naddniestrzu i Wojtenky (Войтенки) w obwodzie charkowskim.

Dwa eseje poświęcono nietypowym pochówkom: grobowi wojowników z Zachodu na rzece Sejm oraz pochówkowi „księcia” Swebów w Pobużu Zachodnim. Długie prace wykopaliskowe w osadzie Germanów (kultura wielbarska) nad Styrem i starania badaczy doprowadziły do pojawienia się znacznej liczby rekonstrukcji na podstawie materiałów ze stanowiska, co jest tematem kolejnego z artykułów. W dalszym, zatytułowanym „Na 200 mil od Limesu: Rzymianie nad Dniestrem”, omawia się niedawno odkryty unikalny kompleks budynków, których bezpośrednie analogie, według autorów, są znane tylko w prowincjach rzymskich i we Włoszech, i są określane jako budynki z podgrzewaną podłogą.

Od średniowiecza do wczesnej nowożytności

Największym i najbardziej imponującym blokiem jest „Od średniowiecza do wczesnej nowożytności”. Składa się on z 17 artykułów i rozpoczyna się od wprowadzenia autorstwa Jurija Puhołowoka i Jewhena Synyci, z wymownym tytułem „Od związku plemion do państwa narodowego”. W kolejnych tekstach autorzy skupiają się na kulturach archeologicznych pierwszej połowy I tysiąclecia n.e. Prezentując krótki przegląd badań archeologicznych prowadzonych od momentu odzyskania przez Ukrainę niepodległości, obejmujący obiekty od V do XVII wieku, a także przybliżając znane osoby, które uczestniczyły w tych badaniach. Największa liczba esejów spowodowała niesamowitą różnorodność w formie. Znaleźć można w ostatnim rozdziale różnorodne skarby, obszerne przeglądy badań historycznych miast Ukrainy, omawiane konkretne obiekty zabytkowe, materiały dotyczące badań miejsc sakralnych chrześcijańskich i wiele innych.

Co istotne, w książce znajdują się kody QR, które prowadzą do edukacyjnych kanałów na YouTube na temat archeologii, filmów dokumentalnych oraz kolekcji modeli 3D archeologicznych zabytków. Mamy nadzieję, że takie popularnonaukowe wydawnictwo zainteresuje szerokie grono czytelników!

Powyższy tekst został przetłumaczony przez Ołeha Bilińskiego