Archeologia eksperymentalna i rekonstrukcja historyczna: dwie komplementarne metody edukacji o przeszłości?

Archeologia eksperymentalna i rekonstrukcja historyczna to pojęcia często mylnie utożsamiane ze sobą. Tak naprawdę wiele różni te dwie metody poznawania przeszłości. A jak wiele mają ze sobą wspólnego?

Archeologia doświadczalna jest metodą naukową, wykorzystywaną do analizy źródeł archeologicznych. Powinna być rozumiana jako ta gałąź archeologii, która usiłuje interpretować kulturę materialną, technologię czy sposoby życia w przeszłości poprzez eksperymenty naukowe¹⁾CALLAHAN E. 1999. What is Experimental Archaeology? [w:] Wescott D. (red.), Primitive Technology. A Book of Earth Skills, Salt Lake City, s. 4-6..

Czym jest archeologia eksperymentalna?

Niektórzy badacze (w tym jeden z autorów tego artykułu²⁾LOBISSER W. F. A., OSIPOWICZ G., FASNACHT W., SCHÖBEL G., HINRICH S. 2006. Future of Experimental Archaeology, „EuroREA, Journal for … Więcej), dość jednoznacznie wypowiadają się o konieczności oddzielenia archeologii doświadczalnej od różnych przejawów działalności popularyzatorskiej, hołdując opinii wyrażonej przez Petera J. Reynoldsa:

Jest fundamentalnym stwierdzeniem, że archeologia eksperymentalna nie ma absolutnie nic wspólnego z zajęciami typu „życie w przeszłości”, ubieraniem się w kostiumy z okresu, inscenizowaniem przeszłych wydarzeń czy nauczaniem dobrze zrozumiałych technik […] jak na przykład łupanie krzemienia, lepienie ceramiki […]. Jest wielkim nieporozumieniem fakt, że czynności te zostały włączone do archeologii eksperymentalnej, gdyż ich zaliczenie tutaj umniejsza prawdziwą wartość eksperymentu i jego akceptację przez profesjonalnych badaczy.

Peter J. Reynolds³⁾REYNOLDS P.J. 1999. The Nature of Experiment in Archaeology, [w:] Harding A.F. (red.), Experiment and Design in Archaeology, Oxford, s. 156-162..

Przykłady archeologii eksperymentalnej

Archeologia eksperymentalna była metodą podstawową dla zrozumienia i rozwiązania wielu kluczowych problemów naukowych dotyczących przeszłości rodzaju ludzkiego. Wykorzystywano ją do odpowiedzi na tak istotne pytania, jak np. jak budowano egipskie piramidy⁵⁾EDWARDS J. F. 2003. Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza. Technology and Culture, 44(2), s. 340–354. i w jaki sposób pierwsze hominidy wykonywały swoje narzędzia⁶⁾JONES P. R. 1981. Experimental implement manufacture and use; a case study from Olduvai Gorge, Tanzania, „Philosophical Transactions of the Royal … Więcej? Jak paleolityczni łowcy tworzyli unikatowe malowidła w głębokich, ciemnych jaskiniach⁷⁾MEDINA-ALCAIDE M.Á., GARATE D., INTXAURBE I., SANCHIDRIÁN J.L., RIVERO O., FERRIER C., MESA M.D., PEREÑA J., LÍBANO I. 2021. The conquest of the … Więcej oraz w jaki sposób budowano i wykorzystywano średniowieczne zamki⁸⁾BAUD A., REVEYRON N., RENUCCI F. (red.) 2005. Guédelon, construire aujourd’hui un château du XIIIe siècle. Paris.?

Również w Polsce archeologię eksperymentalną wykorzystano do rozwiązania wielu problemów naukowych związanych z przeszłością człowieka. Z bardziej interesujących/istotnych prac doświadczalnych, które przeprowadzono/są prowadzone w naszym kraju wymienić można studia nad technikami rozmiękczania surowców kościanych w prehistorii⁹⁾OSIPOWICZ G. 2007. Bone and antler, Softening techniques in prehistory of the North Eastern part of Polish Lowlands in the light of experimental … Więcej, badania nad technikami tkackimi wykorzystywanymi w epoce brązu¹⁰⁾ULANOWSKA A. 2016. Experimental approach to the ergonomics of textile production in Bronze Age Greece, „Archaeological Textiles Review” 58, s. … Więcej, badania nad sposobami kremacji zwłok ludzkich i ich deponowania w popielnicach w epoce żelaza¹¹⁾STRZAŁKO J., PIONTEK J., MALINOWSKI A. 1974. Możliwości identyfikacji szczątków ludzkich z grobów ciałopalnych w świetle wyników badań … Więcej ¹²⁾PIONTEK J. 1976. Proces kremacji i jego wpływ na morfologię kości w świetle wyników badań eksperymentalnych, „Archeologia Polski” 21 (2), … Więcej, studia nad technikami produkcji żelaza w okresie rzymskim z wykorzystaniem pieców dymarskich typu kotlinkowego¹³⁾PRZYCHODNI A. 2012. Świętokrzyskie Centrum Archeologii Doświadczalnej w Nowej Słupi, jako miejsce realizacji projektu „Człowiek i Żelazo w … Więcej, oraz eksperymenty z wytopem stali hiper eutektoidalnej stosowanej do produkcji mieczy we wczesnym średniowieczu¹⁴⁾KUCYPERA P., HOŠEK J. 2014. Hypereutectoid steel in early medieval sword production in Europe. „Fasciculi Archaeologiae Historicae” 27, s. 31-39..

Jakie są różnice między archeologią eksperymentalną a rekonstrukcją historyczną?

Archeologia eksperymentalna jako metoda naukowa tworzy zasady pozwalające w wiarygodny sposób przetestować różnego typu hipotezy naukowe związane ze źródłami archeologicznymi po to, aby lepiej zrozumieć to czym one są, jak były wykonane, użytkowane itp. Archeologia eksperymentalna jest więc niczym innym jak metodą edukacji wykorzystujących ją naukowców o tym jak należy rozumieć pozostałości po naszych przodkach. Czy patrząc z tej perspektywy różni się więc ona w jakiś szczególny sposób od rekonstrukcji historycznej?

Próba precyzyjnego zdefiniowania, czym jest archeologia eksperymentalna, jest jak ścinanie głowy hydrze lernejskiej. Gdy odetniesz jedną z nich, na jej miejsce odrastają trzy kolejne. Jej definicja nigdy nie jest w rzeczywistości pełna. Archeologia eksperymentalna jest bowiem w pewnym sensie niewidzialna. Jest to proces gromadzenia wiedzy, w którym wyniki to dane, a nie „produkty”. Stanowi to wyraźną różnicę w stosunku do rekonstrukcji historycznej.

Jakie korzyści wynikają z prowadzenia badań metodą archeologii eksperymentalnej?

W archeologii eksperymentalnej wartość stanowią zarówno dane werbalno-teoretyczne, jak i wiedza zdobyta przez doświadczenie. Archeologia doświadczalna nie jest podejściem czysto technicznym. To nauka o człowieku, którego chcemy badać poprzez pozostawione przez niego artefakty. To usytuowanie pomiędzy różnymi podejściami do zgłębiania przeszłości jest zarówno siłą, jak i słabością tej metody. Jednakże wartość dodana eksperymentowania jest oczywista. Próba zrozumienia dawno zapomnianego rzemiosła z wykorzystaniem wiedzy zawartej w książkach jest czymś zupełnie innym niż jego zgłębianie przez samodzielne doświadczanie. Podstaw teoretycznych każdej techniki łatwo się nauczyć, jednak jej praktyczne opanowanie i zrozumienie rządzących nią prawideł jest bardzo trudne. Proces ten angażuje wszystkie nasze zmysły, wymaga zręczności, pomaga zgłębić przestrzeń, formę oraz materiał, kwestie kluczowe dla zrozumienia decyzji podejmowanych przez naszych przodków w ich codziennych zajęciach.

Większość osób zgadza się, że archeologia eksperymentalna jest integralną częścią współczesnych badań archeologicznych. Jest ona doceniana ze względu na innowacyjny i multidyscyplinarny charakter oraz fakt, że swobodnie korzysta z dorobku nauk przyrodniczych (komentarz ustny C. Kropp, Niemcy¹⁵⁾PAARDEKOOPER R. 2019. Experimental Archaeology: Who Does It, What Is the Use?, „EXARC Journal Issue” 2019/1, URL: … Więcej). Łączy ona w sobie dyscypliny „twarde” tj. nauki o naturze oraz „miękkie” tj. nauki o człowieku (komentarz ustny A. Little, York, UK¹⁶⁾PAARDEKOOPER R. 2019. Experimental Archaeology: Who Does It, What Is the Use?, „EXARC Journal Issue” 2019/1, URL: … Więcej). Podczas gdy niektórzy podkreślają aspekt badawczy archeologii doświadczalnej, oczywiste jest również jej olbrzymie znaczenie jako metody edukacyjnej, sensorycznej. Jej siła w zakresie angażowania odbiorców jest ogromna, dzięki czemu prowadzone badania naukowe stają się istotne i interesujące dla szerszej publiczności.

Skanseny i parki archeologiczne

Świat archeologicznych skansenów (ang. archaeological open-air museums) różni się od archeologii eksperymentalnej sensu stricte. W Polsce do najważniejszych tego typu miejsc należy osada w Biskupinie, Centrum Słowian i Wikingów Jomsborg – Vineta Wolin oraz Karpacka Troja. Ośrodków tego typu jest jednak znacznie więcej. EXARC dysponuje wykazem około dwudziestu tego typu miejsc w samej Polsce i ponad 600 na całym świecie.

Skanseny archeologiczne łączy posiadanie obiektów zewnętrznych z odtworzonymi budynkami, stanowiącymi scenografię lub rzec można scenę, dla ich działalności. W miejscach tych realizowana jest szeroka gama aktywności, począwszy od warsztatów archeologicznych i wycieczek szkolnych, a skończywszy na spektakularnych imprezach różnego typu. Skanseny archeologiczne zazwyczaj nie posiadają kolekcji przedmiotów zabytkowych. Jeśli wybudowane w ich wnętrzu rekonstrukcję budynków spłoną nie oznacza to końca muzeum. Parki archeologiczne eksponują wiedzę korzystając ze zrekonstruowanej scenerii. Ich kolekcje muzealne to informacje i zasoby niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Skanseny archeologiczne są dostępne, zarówno dla publiczności, muzealników, jak i dla naukowców.

Skansen archeologiczny jest definiowany jako:

stała instytucja non-profit, w której znajdują się plenerowe, wierne w skali rekonstrukcje architektoniczne oparte przede wszystkim na źródłach archeologicznych. Przechowuje się w nim zbiory zasobów dziedzictwa niematerialnego i dąży do interpretacji tego, jak ludzie żyli i działali w przeszłości. Działalność ta jest realizowana zgodnie z rzetelnymi metodami naukowymi w celach edukacyjnych, badawczych i dla przyjemności odwiedzających

EXARC 2008

Muzea tego typu, opowiadają historie inspirowane archeologią, o życiu codziennym, na tle większych ram politycznych i gospodarczych. Dla szkół wyższych skanseny archeologiczne stanowią bardzo dobre miejsce do realizacji badań wykorzystujących archeologię eksperymentalną. W skansenach pracownicy naukowi mogą połączyć swoją wiedzę na temat danych archeologicznych z doświadczeniem specjalistów od (starożytnego) rzemiosła w celu przeprowadzenia eksperymentów naukowych i dotarcia z ich rezultatami do społeczeństwa. Archeologia eksperymentalna jest znakomitym „pomostem”, który łączy nie tylko różne profesje, ale także archeologię ze społeczeństwem. Jest ona elementem szerszej strategii badań, edukacji i komunikacji.

Aby spełniała swoje cele edukacyjne i popularyzatorskie w odpowiedni i przede wszystkim odpowiedzialny sposób, działalność popularyzatorska i edukacyjna prowadzona przez parki archeologiczne oraz grupy rekonstrukcyjne musi jednak podlegać pewnym ścisłym regułom. Prezentowane odbiorcy rekonstrukcję oraz przekazywana wiedza na temat czasów prehistorycznych oraz historycznych musi być zakorzeniona w rzeczywistych odkryciach naukowych i realnej wiedzy na temat przeszłości. Nie mogą wynikać one jedynie z przeświadczenia i odczuć własnych rekonstruktorów, nie mogą ograniczać się do tzw. rzemieślniczego „fun”.

Parki archeologiczne muszą stać się miejscem realnej edukacji społeczeństwa, zaś współpracujący z nimi rekonstruktorzy dobrze wyedukowanymi nauczycielami, korzystającymi z dorobku wielu metod naukowych, w tym również archeologii doświadczalnej. Realizacja tego celu spowoduje, że obie opisywane metody (archeologia doświadczalna oraz rekonstrukcja historyczna) staną wobec siebie komplementarne. Naukowcy posługujący się archeologią eksperymentalną bezwzględnie potrzebują ogromnego doświadczenia, jakie w swoich dziedzinach posiadają rekonstruktorzy, i odwrotnie – wiedza doświadczonych archeologów, ugruntowana w nauce, jest niezbędna dla rekonstruktorów.

Środowiska naukowe i rekonstruktorów powinny więc ze sobą ściśle współpracować, i przy świadomości swojej odrębności, widzieć wspólne cele jakimi jest zdobycie realnej wiedzy o przeszłości człowieka i edukacja społeczeństwa w tym zakresie. Idea ta stanowi jedno z głównych przesłań organizowanego w tym roku w Toruniu EAC13: 13th Experimental Archaeology Conference, Toruń, Poland.