Archeoturystyka staje się coraz popularniejszym sposobem poznawania przeszłości – łączy badania archeologiczne z turystyką, oferując żywe doświadczenie historii. Niedawno ukazała się obszerna publikacja podsumowująca międzynarodowy projekt ArchaeoBalt, który od 2018 roku badał możliwości rozwoju archeoturystyki w regionie południowego Bałtyku.
Nowo wydany e-book w języku angielskim „Archaeotourism in Practice. Protocol and Promotion Analysis” („Archeoturystyka w praktyce. Protokół i analiza promocji) to ponad 440 stron bogato ilustrowanej treści, zawierającej zarówno studium przypadku z realizacji projektu ArchaeoBalt, jak i szerszą analizę trendów oraz protokoły postępowania przy tworzeniu oferty archeoturystycznej1CZONSTKE-ŚWIĄTKOWSKA K., CARETTA M.N., GIERSZEWSKI A., KĘPROWSKA U., MCATACKNEY L., ANDRESEN J.-B.R., ROSLUND M., ŚWIĄTKOWSKI B., DZIADKIEWICZ A., CHMIELOWSKA P. 2025. ArchaeoBalt Project. Archaeotourism in practice. Protocol and Promotion Analysis. URL: https://open.icm.edu.pl/handle/123456789/26047.. Publikacja składa się z dwóch głównych części: pierwsza opisuje praktyczne doświadczenia z wdrażania archeoturystyki w regionie Bałtyku (kolejne rozdziały przedstawiają m.in. przebieg badań na wspomnianych stanowiskach, organizację wydarzeń, wyniki/rezultaty oraz omówione wyżej problemy i rozwiązania), druga część zaś przybliża zagadnienia marketingowe i promocyjne.
Czytelnik znajdzie tam przegląd globalnych trendów w turystyce (np. cyfryzacja, znaczenie ekologii, zmiany demograficzne) i ich wpływu na sektor turystyczny, charakterystykę różnych segmentów turystów (od dzieci po „archeolubów” 55+) oraz propozycję strategii promocji marki archeoturystyki Południowego Bałtyku. Taki dwoisty charakter publikacji – łączący perspektywę naukową i praktyczno-biznesową – sprawia, że może być ona wartościowym źródłem wiedzy zarówno dla archeologów i muzealników, jak i dla lokalnych samorządów, organizatorów turystyki czy pasjonatów historii szukających nowych inspiracji.
Całość dodatkowo dostępna jest do pobrania za darmo na stronie Wydawnictwa Libron lub Plaftormy Otwartej Nauki.
(Uwaga: recenzentem książki był autor niniejszego komunikatu prasowego – informacja dla przejrzystości)
Międzynarodowy projekt archeologiczno-turystyczny
Projekt ArchaeoBalt („Laying fixed foundations for innovative Archaeotourism – a new ‘green’ Archaeoroute in the Southern Baltic Sea Region”) był realizowany w latach 2018–2022 przez konsorcjum instytucji z Polski, Danii i Szwecji. Liderem przedsięwzięcia był Uniwersytet Gdański, a wśród partnerów znalazły się m.in. Muzeum Gdańska, Uniwersytet w Aarhus (Dania), Muzeum Bornholmu (Dania) oraz Uniwersytet w Lund (Szwecja). Wsparcie zapewniało także 7 partnerów stowarzyszonych z Polski i Litwy – w tym czasopismo „Archeologia Żywa”, który patronowało projektowi. Osobami odpowiedzialnymi za projekt po stronie polskiej byli Karolina Czonstke-Świątkowska oraz Bartosz Świątkowski, jednocześnie będący współautorami najnowszej publikacji.
Celem ArchaeoBalt było wypracowanie strategii i narzędzi do rozwoju archeoturystyki w regionie Południowego Bałtyku. Jak dotąd brakowało transgranicznych szlaków turystycznych łączących najważniejsze stanowiska archeologiczne tego obszaru, dlatego projekt postanowił zbadać i wykorzystać ich potencjał turystyczny oraz stworzyć wspólną narrację o przeszłości i tożsamości regionu – archeoturystyka miała stać się odpowiedzią na te potrzeby. Założenia projektu realizowano dwutorowo: z jednej strony poprzez badania naukowe prowadzone wspólnie przez uniwersytety i muzea, z drugiej – poprzez działania edukacyjno-kulturalne angażujące społeczeństwo w odkrywanie dziedzictwa.
Taki dwufilarowy model obejmował wysokiej jakości interdyscyplinarne badania (wykopaliska, analizy specjalistyczne) oraz towarzyszące im inicjatywy popularyzatorskie: webinary, wykłady, wystawy, dni otwarte na wykopaliskach, warsztaty, festiwale historyczne, gry planszowe i wirtualne (VR) oraz utworzenie sieci centrów archeologicznych. Wszystko to służyło wypracowaniu nowego sposobu promocji wspólnego dziedzictwa oraz wykreowaniu nowej marki turystycznej – zrównoważonej „zielonej i niebieskiej” archeoturystyki regionu południowego Bałtyku.
Archeologiczne skarby regionu – od Bornholmu po Pomorze
W ramach ArchaeoBalt wytypowano pięć wyjątkowych stanowisk archeologicznych, które stały się filarami transgranicznej „archeotrasy” łączącej Danię, Szwecję i Polskę. Trasa ta nazwana „Miejsca Władzy i Rytuałów” objęła zróżnicowane chronologicznie lokalizacje, częściowo będące pomnikami historii o znaczeniu krajowym. Są to: stanowiska kultowe Sorte Muld i Smørenge na Bornholmie (Dania), słynne wczesnośredniowieczne centrum Uppåkra w Skanii (Szwecja), a także wczesnośredniowieczne Grodzisko w Owidzu koło Starogardu Gdańskiego i XVII-wieczna Twierdza Wisłoujście w Gdańsku (Polska).
Wokół tych miejsc skupiono działania projektowe – prowadzono tam badania wykopaliskowe, a ich wyniki posłużyły do przygotowania bogatej oferty edukacyjnej i turystycznej. Organizowano dni otwarte na wykopaliskach (gdzie turyści mogli na żywo obserwować pracę archeologów), festiwale archeologiczne u każdego z partnerów (odbywające się rokrocznie naprzemiennie w różnych krajach) oraz tworzono materiały popularyzatorskie: artykuły, podcasty, filmy, grę planszową, wystawy muzealne i plenerowe. Ważnym elementem były również działania z wykorzystaniem nowych technologii – powstały prototypy gier VR i gier planszowych osadzonych w realiach odkrywanych stanowisk, co dodatkowo uatrakcyjniło ofertę turystyczną. Dzięki tym inicjatywom nieznana dotąd szerszej publiczności przeszłość regionu została wydobyta na światło dzienne i zaprezentowana w ciekawy, innowacyjny sposób.
Archeoturystyka w ujęciu projektu stawiała na autentyczność miejsc połączoną z atrakcyjną narracją. Działania takie jak festiwale z udziałem rekonstruktorów, warsztaty dawnego rzemiosła czy pokazy archeologiczne pozwoliły odwiedzającym dosłownie dotknąć historii. To podejście przyniosło wymierne efekty – zwiększono ruch turystyczny w okolicach stanowisk, a sezon turystyczny udało się wydłużyć poza tradycyjne letnie miesiące. Jednocześnie projekt zainicjował trwałą współpracę między instytucjami naukowymi, muzealnymi i samorządowymi, powołując zalążek sieci centrów archeoturystycznych w regionie, która ma rozwijać się także po zakończeniu projektu.
Najważniejsze rezultaty ArchaeoBalt
W trakcie realizacji projektu wypracowano szereg rezultatów, które mają służyć kontynuacji rozwoju archeoturystyki nad Bałtykiem. Najważniejsze z nich to m.in.:
- stworzenie transgranicznych zasobów wiedzy o dziedzictwie archeologicznym regionu (wirtualne repozytorium informacji obejmujące historię, kulturę i przyrodę Południowego Bałtyku);
- wytyczenie zielono-niebieskiego szlaku archeologicznego w południowej części Morza Bałtyckiego jako alternatywy dla masowej turystyki tradycyjnej;
- innowacyjna prezentacja dziedzictwa – pilotażowe wdrożenie nowych form ekspozycji (m.in. wykorzystanie rzeczywistości wirtualnej) na wybranych stanowiskach archeologicznych;
- utworzenie sieci centrów archeoturystycznych, zrzeszającej instytucje naukowe, muzea i partnerów branżowych, współpracujących na rzecz dalszej promocji archeoturystyki.
Wymienione działania wpisują się w długofalową strategię – celem jest, aby wypracowana archeotrasa oraz powiązane inicjatywy przetrwały dłużej niż okres dofinansowania projektu i nadal się rozwijały. Twórcy projektu liczą, że model wypracowany na Południowym Bałtyku zainspiruje podobne przedsięwzięcia w innych regionach Europy.
Wyzwania archeoturystyki – czego nauczył ArchaeoBalt?
Publikacja „Archaeotourism in Practice. Protocol and Promotion Analysis” nie tylko dokumentuje przebieg i rezultaty projektu, ale także analizuje wyzwania, z jakimi zetknęli się jego realizatorzy – oraz proponuje możliwe rozwiązania na przyszłość.
Jednym z podstawowych problemów okazała się ograniczona świadomość znaczenia turystyki archeologicznej wśród różnych interesariuszy. Wiele osób i instytucji kojarzy turystykę głównie z tradycyjnym zwiedzaniem kilku najbardziej znanych atrakcji, nie dostrzegając potencjału mniej oczywistych miejsc związanych z dawnymi kulturami. Autorzy wskazują, że konieczna jest szersza edukacja i uświadamianie lokalnym społecznościom oraz decydentom wartości ich dziedzictwa – tak, aby mieszkańcy sami stali się ambasadorami swoich „małych ojczyzn”. Ważne jest również włączenie tematów historii, archeologii i ochrony zabytków do promocji turystycznej regionów, co może wygenerować nowe inwestycje i zaangażować szersze grono odbiorców.
Kolejnym wyzwaniem okazała się infrastruktura. Nawet najciekawsze stanowisko archeologiczne nie przyciągnie turystów, jeśli trudno do niego dojechać lub brakuje na miejscu podstawowych udogodnień. W raporcie podkreślono potrzebę inwestycji w drogi dojazdowe, oznakowanie szlaków, zaplecze sanitarne, bazę noclegową czy choćby dostęp do internetu na odległych obszarach. Komfort i bezpieczeństwo podróżowania to czynniki, które mogą zdecydować o sukcesie lub porażce nowej destynacji turystycznej – zadbano więc o rekomendacje, by lokalne władze i organizacje turystyczne współpracowały na rzecz poprawy infrastruktury.
Nie obyło się też bez niespodziewanych trudności. Pandemia COVID-19 wymusiła zmiany w harmonogramie prac – część zaplanowanych wymian kadry i wydarzeń musiała zostać odwołana lub przesunięta. Zespół projektu potraktował to jednak jako lekcję elastyczności. Nabyte doświadczenia w organizacji aktywności online (webinariów, wirtualnych wycieczek) czy w dostosowywaniu działań do zmieniających się okoliczności stanowią teraz cenne wskazówki na wypadek podobnych kryzysów w przyszłości. W publikacji omówiono także inne przeciwności, na jakie natrafiono, oraz sposoby ich przezwyciężania – od skomplikowanych procedur administracyjnych po kwestie ochrony danych (GDPR) związane z tworzeniem nowych cyfrowych narzędzi.
Zachęta do lektury i dalszych działań
E-book jest dostępny do pobrania bezpłatnie (w języku angielskim) na stronie Wydawnictwa Libron oraz Plaftormy Otwartej Nauki. Za skład graficzny odpowiadała pracownia Dymilab Agnieszki Dmitruczuk. Publikacja została sfinansowana w ramach Programu INTERREG Południowy Bałtyk 2014-2020 realizowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pn. „PMW” w latach 2014-2020/2021/2 (nr umowy 5166/SBP 2014-2020/2021/2), a także ze środków Dziekana Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego.
Redakcja zachęca do lektury – licząc, że zawarte w nim rekomendacje przyczynią się do dalszego rozwoju archeoturystyki, nie tylko w regionie Morza Bałtyckiego. Jak pokazuje doświadczenie ArchaeoBalt, odkrywanie dawnych kultur i zabytków poprzez turystykę może stać się skutecznym narzędziem ochrony dziedzictwa, edukacji i zrównoważonego rozwoju lokalnego. Teraz, dzięki opublikowanemu podsumowaniu, wiedza ta może zostać wykorzystana przez kolejne osoby i instytucje pragnące kontynuować tę misję.
Źródła: publikacja „Archaeotourism in Practice. Protocol and Promotion Analysis” (libron.pl)
Przypisy
- 1CZONSTKE-ŚWIĄTKOWSKA K., CARETTA M.N., GIERSZEWSKI A., KĘPROWSKA U., MCATACKNEY L., ANDRESEN J.-B.R., ROSLUND M., ŚWIĄTKOWSKI B., DZIADKIEWICZ A., CHMIELOWSKA P. 2025. ArchaeoBalt Project. Archaeotourism in practice. Protocol and Promotion Analysis. URL: https://open.icm.edu.pl/handle/123456789/26047.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
