W połowie września, w okolicach Branna pod Gniewkowem (pow. inowrocławski), odkryto niezwykle rzadką zapinkę dwudzielną typu Raupenfibel, potocznie określaną jako gąsienicowata. Znalazcą był Michał Kołaczyński z Grupy Historyczno-Eksploracyjnej „Weles”. To nie pierwsze wyjątkowe znalezisko tej grupy w tym rejonie.
Fibule (pot. zapinki) w starożytnej Europie pełniły funkcję praktyczną i ozdobną. Służyły do spinania szat – zwykle płaszczy lub tunik – i działały podobnie jak współczesne agrafki. Ich bogate zdobienia wzmacniały efekt wizualny, a jednocześnie konstrukcję. Bywały inkrustowane kamieniami czy emalią, a niekiedy opatrzone inskrypcjami, co podkreślało ich rolę symboliczną.
Zapinka odkryta pod Brannem została wykonana z brązu lub zbliżonego stopu miedzi, na co wskazuje charakterystyczna zielonkawa patyna. Jest to fibula dwudzielna typu Raupenfibel, której forma odpowiada wariantowi z niemal pełną pochewką. Na masywnej główce znajduje się niewielka, trapezowata i płaska płytka oporowa, pod którą pierwotnie osadzona była sprężyna igły. Element ten, wraz z igłą, został jednak oderwany – prawdopodobnie w wyniku prac rolnych – lecz odnaleziono go w niewielkiej odległości od głównej części zapinki. Kabłąk zapinki, silnie wysklepiony i łukowato wygięty, ma w przekroju kształt zbliżony do trójkąta. Jego powierzchnię zdobią wyraźne poprzeczne żłobkowania, które nadają mu charakterystyczny, „gąsienicowaty” wygląd.
Nóżka jest stosunkowo szeroka, zakończona płaską stopką, której krawędzie zostały dodatkowo zaakcentowane delikatnym żłobkowaniem. Pochewka (metalowa osłona igły pod nóżką) jest częściowo zamknięta od dołu i skrócona – sięga mniej więcej 3/4 długości nóżki. Wymiary zabytku wynoszą: długość całkowita ok. 4,8 cm, wysokość ok. 2,5 cm i szerokość stopki ok. 0,8 cm. Jej ogólny stan zachowania należy uznać za dobry, szczególnie jeśli przyjmiemy, że odkryte igła ze sprężyna należą do niej.
Datowanie zabytku
Typologicznie nowoodkryty zabytek odpowiada wariantowi 1 serii II w klasyfikacji Marii Tuszyńskiej1TUSZYŃSKA M. 1996. Fibule z okresu wpływów rzymskich na ziemiach polskich, Warszawa.. W systemie Oskara Almgrena mieści się natomiast w grupie typ 171, czyli klasycznych Raupenfibeln 2ALMGREN O. 1923. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig.. Obie typologie sytuują tego rodzaju zapinki w późnym okresie wpływów rzymskich i na początku wędrówek ludów, tj. od fazy C2 do D (między III a V w. n.e.).
Bardzo podobny zabytek stanowi egzemplarz z Gródka, st. 1C (gm. Hrubieszów), przechowywany w Muzeum im. ks. Stanisława Staszica. Zabytek ten (nr inw. MH/A/86113[Zapinka Raupenfibeln, katalog zbiorów online], „Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie”, URL: https://www.muzeum-hrubieszow.com.pl/katalog/zapinka-15/ (Dostęp: 30.09.2025).) ma podobne cechy konstrukcyjne – łukowato wysklepiony, żłobkowany kabłąk i płaską płytkę na główce – i również został przypisany do wariantu 1 serii II, wg M. Tuszyńskiej. Według opracowania B. Niezabitowskiej-Wiśniewskiej fibule tego typu wiążą się głównie z kulturą wielbarską nad dolną Wisłą, ale ich skupiska znane są też z terenów kultur bogaczewskiej i sudowskiej, a pojedyncze egzemplarze pojawiają się w Meklemburgii czy dorzeczu dolnej Łaby. Jak wspomniano najczęściej datowane są one na fazy C2–D, choć część badaczy, m.in. A. Kokowski i M. Mączyńska, wskazuje na fazę C3 jako okres ich największej popularności4NIEZABITOWSKA-WIŚNIEWSKA B. 2021. Młodszy okres przedrzymski, rzymski i wędrówek ludów – materiały do dziejów Kotliny Hrubieszowskiej, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, A. Hyrchała, B. Bartecki (red.), Odkryte. Odzyskane. Ocalone, Hrubieszów, s. 48–49, 222, 272–273, 378..
Raupenfibeln rzadziej spotykane są zaś dalej na południe, jak w przypadku pojedynczego znaleziska z Dzierznicy w Wielkopolsce5KRZYSZOWSKI A., SCHUSTER J. 2009. Nowe znaleziska z okresu rzymskiego z okolic Poznania, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 45, s. 291–318.. Ten egzemplarz, wykonany z żelaza przeworskiego i zdobiony w sposób odbiegający od typowych wzorów, traktowany jest jako lokalna imitacja obcego modelu.
Znaczenie dla archeologii Kujaw
Odkrycie to wpisuje się w szerszą mozaikę archeologiczną okolic Inowrocławia i Gniewkowa. Teren ten – położony w nadwiślańskiej części Kujaw – już w starożytności był związany z handlem na linię północ–południe. To obszar, z którego znane są liczne znaleziska z młodszego okresu przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów: skarby monet rzymskich, fragmenty warsztatów metalurgicznych czy różne typy fibul. Materiały te wskazują na intensywne kontakty handlowe i rozwinięte rzemiosło metalurgiczne, co należy wiązać z przebiegiem jednego z odcinków szlaku bursztynowego przez Kujawy.
Nowa zapinka została odkryta w trakcie legalnych poszukiwań, prowadzonych za zgodą właściciela terenu i Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu (oddział w Bydgoszczy), przy użyciu wykrywacza metali RUTUS Versa. Grupa „Weles” od lat współpracuje z konserwatorami, przekazując znalezione zabytki do dalszych analiz i konserwacji. Dzięki temu każdy nowy obiekt zyskuje odpowiednie opracowanie i trafia do zasobów nauki, a nie pozostaje anonimowym znaleziskiem z pola.
Źródło: profil Facebook „Weles” Grupa Historyczno-Eksploracyjna, oraz informacje uzyskane od prezesa stowarzyszenia Arkadiusza Wyrzykowskiego
Przypisy
- 1TUSZYŃSKA M. 1996. Fibule z okresu wpływów rzymskich na ziemiach polskich, Warszawa.
- 2ALMGREN O. 1923. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig.
- 3[Zapinka Raupenfibeln, katalog zbiorów online], „Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie”, URL: https://www.muzeum-hrubieszow.com.pl/katalog/zapinka-15/ (Dostęp: 30.09.2025).
- 4NIEZABITOWSKA-WIŚNIEWSKA B. 2021. Młodszy okres przedrzymski, rzymski i wędrówek ludów – materiały do dziejów Kotliny Hrubieszowskiej, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, A. Hyrchała, B. Bartecki (red.), Odkryte. Odzyskane. Ocalone, Hrubieszów, s. 48–49, 222, 272–273, 378.
- 5KRZYSZOWSKI A., SCHUSTER J. 2009. Nowe znaleziska z okresu rzymskiego z okolic Poznania, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 45, s. 291–318.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
