Mosiężny sztylet spod Dziwnowa nie ma 3000 lat – analiza ekspertów

Sztylety, obok m.in. mieczy, broni drzewcowej, łuków i strzał czy czekanów, to jedna z podstawowych kategorii uzbrojenia użytkowanych przez różne społeczności zamieszkujące ziemie polskie w epoce brązu (2200-700 lat p.n.e.) i wczesnej epoce żelaza (700-400 lat p.n.e.).

Redakcja naukowa analizy (ENGLISH VERSION BELOW)

• prof. dr hab. Justyna Baron (Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławskie) – specjalizacja: epoka brązu i wczesna epoka żelaza
• dr Karol Dzięgielewski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński) – specjalizacja: archeologia Europy Środkowej w I tysiącleciu przed Chr., w szczególności przemiany i interakcje kulturowe we wczesnej epoce żelaza 
• dr Marcin Maciejewski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) –specjalizacja: epoka brązu i wczesna epoka żelaza
• dr Kamil Nowak (Austrian Archaeological Institute, Austrian Academy of Sciences) – specjalizacja: epoka brązu i wczesna epoka żelaza, archeometalurgia
• dr Dawid Sych (School of Archaeology and Ancient History, University of Leicester) – specjalizacja: analiza śladów produkcji i użytkowania na zabytkach metalowych, archeometalurgia
• dr Katarzyna Ślusarska (Katedra Archeologii, Instytut Historyczny, Uniwersytet Szczeciński) – specjalizacja: archeologia epoki brązu i wczesnej epoki żelaza
• mgr Paweł Dziechciarz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski) – specjalizacja: epoka brązu i wczesna epoka żelaza, edukacja archeologiczna i popularyzacja nauki
• mgr Marcin Kasprowicz (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu), adiunkt – specjalizacja: analizy metalowych elementów stroju oraz biżuterii
• mgr Albin Sokół (Muzeum Archeologiczne w Biskupinie) – specjalizacja: epoka brązu i wczesna epoka żelaza, metalurgia brązu

---

Najliczniej sztylety datowane są zwłaszcza na wczesną i środkową epokę brązu i łączone są z takimi jednostkami kulturowymi jak np. kultura unietycka (Sarnowska 1969, s. 70-82) oraz śląsko-wielkopolska kultura mogiłowa (Gedl 1975: 49-51; Makarowicz 2017, s. 151). W późnej epoce brązu, gdy obszar ziem polskich objęty był przez osadnictwo związane przede wszystkim ze społecznościami różnych lokalnych grup kultury łużyckiej, sztylety stały się wyraźnie mniej popularne, ustępując miejsca bardziej wyspecjalizowanym przedmiotom takim jak miecze (wykorzystanie bojowe) i noże (narzędzia codziennego użytku), choć ich użytkowania nie zarzucono całkowicie (Gedl 1980, s. 9-10; Blajer 2001, s. 116, 122). Późnobrązowe egzemplarze tej kategorii uzbrojenia znane są również z obszaru Pomorza, gdzie należą do znalezisk bardzo rzadkich (Bukowski 1998, s. 279). We wczesnej epoce żelaza zabytki tej kategorii, zarówno egzemplarze wykonane ze stopów miedzi, jak i te wykute z żelaza, należą już na ziemiach polskich do prawdziwej rzadkości (Gedl 1980, s. 31-32; Blajer 2001, s. 121; Bugaj 2012; ryc. 1:1).

Formy sztyletów z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza

Sztylety wykonane ze stopów miedzi oraz datowane na późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza, ze względu na sposób mocowania rękojeści, podzielić można na trzy zasadnicze grupy: sztylety ze sztabą do rękojeści, sztylety z pełną (lub pozornie pełną) rękojeścią oraz sztylety z kolcem do rękojeści (Fogel 1979, s. 13-26). Charakterystycznymi cechami budowy głowni sztyletów z omawianego przedziału czasu jest ich dwusieczność (cecha dystynktywna sztyletów odróżniająca je od noży), daszkowaty lub trapezowaty przekrój poprzeczny oraz obecne u znacznej liczby egzemplarzy żeberko – zgrubienie biegnące wzdłuż głowni w jej środkowej części, będące elementem technologicznym zwiększającym wytrzymałość broni na odkształcenia mechaniczne i pęknięcia.

Zdobnictwo sztyletów z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza wyraźnie nawiązuje do zdobień obecnych na innych kategoriach uzbrojenia z tego okresu, a zwłaszcza do mieczy – zarówno pod kątem wykorzystywanych motywów zdobniczych, jak i sposobów ich wykonania. Dominuje przede wszystkim zdobnictwo ryte, głównie w postaci zlokalizowanych na płaszczyznach głowni dość płytkich linii biegnących w przybliżeniu równolegle do przebiegu krawędzi (ryc. 1:2; Fogel 1979, tabl. I:6; Gedl 1980, tabl. 18: 180; Kaczmarek 2012, s. 262-280). Niekiedy zdobione są również rękojeści sztyletów, przy czym zdobienie o charakterze plastycznym obecne jest zwłaszcza u sztyletów o stylistyce obcej kulturowo i interpretowanych jako importy (ryc. 1: 3-5).

We wczesnej epoce żelaza na obszarze Europy środkowej dominują przede wszystkim sztylety wykonane z żelaza. Należą one do jednych z najbardziej charakterystycznych elementów inwentarzy kręgu halsztackiego (Sievers 1982). Część żelaznych lub bimetalicznych sztyletów (żelazna głownia, brązowa rękojeść lub pojedyncze jej elementy) z wczesnej epoki żelaza związana jest także z odmienną tradycją kulturową, czyli środowiskiem koczowników Wielkiego Stepu. Przykładem takiego zabytku znanego z ziem polskich jest scytyjski akinakes odkryty w Łubnicach, pow. wieruszowski (Fogel 1979, s. 19-21; Gedl 1980, s. 31-32).

Sztylet znaleziony nad Bałtykiem nie odpowiada ani formą, ani zdobieniem innym znaleziskom z wczesnej epoki żelaza znanym z terenów Polski. Potwierdzają to zwłaszcza jego charakterystyczna, silnie zwężająca się w partii sztychowej głownia i okrągła w przekroju rękojeść oraz dekoracja w postaci krzyży przypominających krzyż maltański i niedomkniętych okręgów, wykonanych być może techniką wybijania przy użyciu kilku rodzajów punc. Forma ani ornament nie znajdują ponadto analogii w żadnym tomie serii „Prahistorische Bronzefunde”, źródłoznawczym korpusie gromadzącym tysiące okazów sztyletów z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z całej Europy.

brąz a mosiądz

Gdyby założyć, że sztylet odkryty w okolicach Kamienia Pomorskiego jest przedmiotem pochodzącym z wczesnej epoki żelaza – po prostu jego forma jest wyjątkowa, niepowtarzalna, a on sam jest świadectwem jednorazowego działania i przejawem niezwykłej, pradziejowej kreatywności, odbiegającej od stylu epoki, należałoby podważyć wiele z tego co wiemy o regułach wytwórczości i transmisji wzorców w prehistorii. A to wymagałoby naprawdę solidnych podstaw (np. znalezienia sztyletu w kontekście grobu z innymi przedmiotami z tego czasu lub datowanego metodami przyrodniczymi).

Można spytać, dlaczego przy braku kontekstu i rzekomej unikatowości przedmiotu nie zaproponować dowolnej innej chronologii w ramach epoki metali? Archeologom dostępne są jednak także inne metody, które mogą w mniej lub bardziej bezpośredni sposób odnieść się do tego typu interpretacji. Z pomocą przychodzi nam archeometria. Nawet przy założeniu, że mamy tutaj do czynienia z zabytkiem unikatowym, pozbawionym analogii w dorzeczu Wisły i Odry, również przeprowadzona z inicjatywny samego Muzeum analiza fluorescencji rentgenowskiej (XRF) zdaje się wykluczać jego datowanie na wczesną epokę żelaza.

W materiałach udostępnionych przez Muzeum Historii Ziemi Kamieńskiej nie podano, jak dokładnie przygotowano przedmiot do analizy ani ile pomiarów wykonano. Metoda XRF umożliwia jedynie niewielką penetrację w głąb metalu (Wrobel-Nørgaard 2017). Bez odpowiedniego oczyszczenia powierzchni, w przypadku analiz stopów miedzi, badaniu podlega przede wszystkim patyna — będąca efektem reakcji metalu ze środowiskiem, w którym się znajdował. Choć w takim przypadku wartości procentowe głównych składników stopu mogą różnić się od rzeczywistych, to ich obecność pozostaje bezdyskusyjna.

Zgodnie z przeprowadzoną przez muzeum analizą, sztylet zawiera około 80% miedzi (Cu) i 15% cynku (Zn), natomiast pozostałe 5% stanowią inne metale, w tym ołów (Pb). Taki skład wskazuje na mosiądz — stop, który nie był powszechnie znany społecznościom epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Chociaż cynk (Zn) sporadycznie pojawia się w wynikach analiz specjalistycznych, w tamtym okresie wykorzystywano głównie tzw. brązy cynowe, zawierające 80-90% miedzi (Cu) i mniej więcej od 8 do 12% cyny (Sn). Również brak cyny w stopie, z którego wykonano sztylet wydaje się podejrzany.

Niestety, nie dysponujemy wynikami analiz składu chemicznego dla innych sztyletów z wczesnej epoki żelaza z Polski. Za najbliższą analogię można jednak uznać nieco starszy zabytek datowany na późną epokę brązu, znaleziony w skarbie Karmin IV na Dolnym Śląsku (Baron et al., 2019, s. 93). Przedmiot ten wykonano ze stopu zawierającego: miedź (Cu) – 91,3%, arsen (As) – 0,1%, srebro (Ag) – 0,1%, cynę (Sn) – 7,8%, antymon (Sb) – 0,3% oraz ołów (Pb) – 0,4%. Inny sztylet brązowy znaleziony w Dargocicach (Sych et al. 2018) na Pomorzu Zachodnim, datowany na przełom wczesnej i środkowej epoki brązu składał się z miedzi (Cu): 83.9%, cyny (Sn): 14.2%, niklu (Ni): 0.5%, arsenu (As): 0.5% i antymonu (Sb): 0.4%.

Mosiądz rzeczywiście pojawił się w Europie już w pierwszym tysiącleciu przed naszą erą, jednak aż do I w. p.n.e. są to wyłącznie pojedyncze znaleziska, czasem niepewne, z głównie z obszaru basenu Morza Śródziemnego. Na większą skalę zaczęli wykorzystywać go dopiero Rzymianie — początkowo w mennictwie, a następnie także w dekoracyjnej metaloplastyce (Craddock 1978; Montero-Ruiz & Perea 2007). Dlatego wątpliwym jest, że sztylet ze zbiorów Muzeum Historii Ziemi Kamieńskiej można łączyć z wczesną epoką żelaza na ziemiach polskich.

Jak datować przedmiot spod Dziwnowa?

W chwili pisania tego tekstu autorzy nie mieli jeszcze możliwości osobiście zapoznać się ze sztyletem z okolic Kamienia Pomorskiego, wszystkie nasze uwagi dotyczące określenia rzeczywistego wieku tego znaleziska należy więc traktować jako wstępne, robocze ustalenia. Ze względu na charakter sytuacji nie są one wynikiem pogłębionych studiów, lecz próbą odnalezienia „punktu zaczepienia”, umożliwiającego przeprowadzenie w przyszłości dalszych analiz typologicznych.

Posiłkować będziemy się przy tym wskazówkami dostarczonymi przez społeczność obserwatorów profilu Muzeum… w mediach społecznościowych, a konkretnie na platformie Facebook. W komentarzach pod licznymi postami wielokrotnie przewijał się tam wątek domniemanych, bliskowschodnich lub północnoafrykańskich analogii dla omawianego sztyletu. I rzeczywiście, charakterystyczny, nieco wydłużony i wyraźnie smukły kształt głowni z bardzo silnie wyodrębnioną i zwężającą się ku wierzchołkowi partią sztychową przypomina tradycyjne uzbrojenie różnych społeczności południowej części basenu Morza Śródziemnego i obszarów przyległych.

Najlepszą z dotychczas zaproponowanych analogi[1], zarówno pod kątem formy przedmiotu, jak i stylistyki zdobnictwa, jest bliskowschodni, bimetaliczny sztylet z XVIII lub XIX wieku, pozostający do niedawna w kolekcji domu aukcyjnego Lay’s Auctioneers z Penzance w Wielkiej Brytanii (ryc. 2a)¹[Bliskowschodni sztylet z brązu i żelaza, XVIII/XIX wiek], „David Lay Auctions”, URL: https://www.davidlay.co.uk/auction/lot/210-a-middle-eastern-bronze-and-iron-dagger-18th19th-century/?lot=123105&sd=1 (Dostęp: 04.04.2025).. Rękojeść tego sztyletu pokryta jest zdobieniami silnie nawiązującymi do tych ujawnionych na przedmiocie pozostającym w zbiorach MHZK (ryc. 2b-d). Choć na ten moment analogia ta nie może być traktowana jako decydująca w sprawie interpretacji datowania i proweniencji bohatera tego tekstu, to wydaje się, że podjęty trop jest wielce obiecujący.

ENGLISH VERSION

The brass dagger from near Dziwnów is not 3,000 years old – expert analysis reveals

Daggers, alongside swords, polearms, bows and arrows, and battle axes, are among the key categories of weapons used by various prehistoric communities inhabiting present-day Poland during the Bronze Age (2200–800 BCE) and Early Iron Age (800–250 BCE). Numerous examples, especially dated to the Early and Middle Bronze Age, are associated with cultural units such as the Únětice culture (Sarnowska 1969: 70–82) and the Silesian-Greater Poland Tumulus culture (Gedl 1975: 49–51; Makarowicz 2017: 151).

Contributors:

• Prof. Justyna Baron, PhD hab. (Institute of Archaeology, University of Wrocław)– specialist in the Bronze Age and Early Iron Age
• Dr Karol Dzięgielewski (Institute of Archaeology, Jagiellonian University) – specialist in the archaeology of Central Europe in the 1st millennium BC, with a particular focus on cultural transformations and interactions in the Early Iron Age
• Dr Marcin Maciejewski (Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin) – specialist in the Bronze Age and Early Iron Age
• Dr Kamil Nowak (Austrian Archaeological Institute, Austrian Academy of Sciences) – specialist in the Bronze Age, Early Iron Age, and archaeometallurgy
• Dr Dawid Sych (School of Archaeology and Ancient History, University of Leicester) – specialist in production and use-wear analysis of metal artefacts, and archaeometallurgy
• Dr Katarzyna Ślusarska (Department of Archaeology, Institute of History, University of Szczecin) – specialist in the archaeology of the Bronze Age and Early Iron Age
• Paweł Dziechciarz, MA (Faculty of Archaeology, University of Warsaw) – specialist in the Bronze Age, Early Iron Age, archaeological education, and science communication
• Marcin Kasprowicz, MA (Archaeological Museum in Poznań) – specialist in the analysis of metal costume elements and jewellery
• Albin Sokół, MA (Archaeological Museum in Biskupin) – specialist in the Bronze Age, Early Iron Age, and bronze metallurgy

---

During the Late Bronze Age, when settlement in Polish territories was dominated by various regional groups of the Lusatian culture, daggers became less common, supplanted by more specialised tools and weapons such as swords for combat and knives for everyday use. Nevertheless, dagger use did not cease entirely (Gedl 1980: 9–10; Blajer 2001: 116, 122). Late Bronze Age daggers are known from Pomerania, although they remain rare (Bukowski 1998: 279). In the Early Iron Age, both copper-alloy and iron daggers became true rarities across Polish territories (Gedl 1980: 31–32; Blajer 2001: 121; Bugaj 2012: fig. 1:1).

Forms of daggers from the Late Bronze Age and Early Iron Age

Copper-alloy daggers from the Late Bronze and Early Iron Age can generally be divided into three typological groups based on tang design: shaft-tanged, full-hilted (or seemingly full-hilted), and spike-tanged daggers (Fogel 1979: 13–26). Blade features typical of this period include a double-edged form (which distinguishes daggers from knives), a ridged or trapezoidal cross-section, and a prominent central rib running along the blade’s centre, which adds structural strength.

Decoration on such daggers frequently echoes that seen on contemporary weapons—especially swords—with engraved motifs comprising parallel incised lines running along the blade (Fogel 1979: fig. I:6; Gedl 1980: fig. 18:180; Kaczmarek 2012: 262–280). Occasionally, dagger hilts were also decorated, often with three-dimensional motifs, particularly on culturally foreign imports (fig. 1:3–5).

By the Early Iron Age, iron daggers predominated in Central Europe, especially within Hallstatt culture contexts (Sievers 1982). Some iron or bimetallic specimens—featuring iron blades and bronze hilt elements—are also linked to the traditions of nomadic steppe cultures. One notable example from Poland is the Scythian akinakes found in Łubnice, Wieruszów County (Fogel 1979: 19–21; Gedl 1980: 31–32).

The dagger found near the Baltic Sea, however, does not match either the form or decoration of any known Early Iron Age finds from Poland. This is particularly evident in its sharply tapering blade and rounded-section hilt, as well as its decorative elements – Maltese-like crosses and partial circles – possibly applied using several types of punches. Neither the form nor the ornamentation finds analogies in any volume of the „Prahistorische Bronzefunde” series – a key source corpus gathering thousands of Bronze and Early Iron Age daggers from across Europe.

Bronze vs. Brass

If one were to assume that the dagger discovered near Kamień Pomorski is indeed an Early Iron Age object – its form simply being exceptional, unique, and a one-time creation reflecting extraordinary prehistoric creativity deviating from the style of the period – then much of what we know about prehistoric production rules and pattern transmission would have to be called into question. And that would require truly solid evidence – such as finding the dagger in a burial context with other securely dated objects from the same period, or establishing its age through scientific dating methods.

One might ask why, in the absence of context and given the alleged uniqueness of the object, any other chronology within the Metal Ages could not be proposed just as well. However, archaeologists also have access to other methods that can, directly or indirectly, inform such interpretations. This is where archaeometry comes into play. Even assuming the dagger is unique and lacking direct analogies in the Vistula nad Oder river basins, the X-ray fluorescence (XRF) analysis – initiated by the Museum of the History of the Kamień Land itself – appears to contradict an Early Iron Age attribution.

The museum’s materials do not indicate how the object was prepared for testing, or how many XRF measurements were taken. XRF only penetrates the surface to a limited extent (Wrobel Nørgaard 2017). Without proper cleaning, copper-alloy artefacts may yield patina composition, rather than that of the original alloy. While this can affect quantitative results, the presence of certain elements is still informative.

According to the museum’s analysis, the dagger comprises c. 80% copper (Cu) and 15% zinc (Zn), with the remaining 5% including lead. This composition suggests brass – an alloy not commonly known to Bronze or Early Iron Age communities. While zinc (Zn) has appeared sporadically in archaeometric data, the typical alloy of the period is tin bronze, with 80–90% copper (Cu) and 8–12% tin (Sn). The complete absence of tin in this case raises red flags.

We lack comprehensive chemical data for Early Iron Age daggers from Poland, but a comparative example may be drawn from a slightly earlier object dated to the Late Bronze Age and found in the Karmin IV hoard in Lower Silesia (Baron et al. 2019: 93). Its composition includes: Cu – 91.3%, As – 0.1%, Ag – 0.1%, Sn – 7.8%, Sb – 0.3%, and Pb – 0.4%. Another dagger from Dargocice, West Pomerania, dated to the Early-Middle Bronze Age transition, contains Cu – 83.9%, Sn – 14.2%, Ni – 0.5%, As – 0.5%, and Sb – 0.4% (Sych et al. 2018).

While brass does appear in Europe from the 1st millennium BCE, early finds are rare, sometimes uncertain, and confined mainly to the Mediterranean. Only in the 1st century BCE did Romans begin to use brass more widely – first in coinage, later in decorative metalwork (Craddock 1978; Montero-Ruiz & Perea 2007). Hence, it seems unlikely that the dagger should be associated with the Early Iron Age in Poland.

So how should this object be dated?

At the time of writing, the authors have not yet had the opportunity to examine the dagger in person. Thus, our comments should be treated as preliminary, based on typological reference and comparative research.

In that spirit, we turn to social media, specifically Facebook comments under the museum’s posts. Several users pointed to Middle Eastern or North African analogies. Indeed, the elongated, slender form with a distinctly tapering blade tip is reminiscent of traditional weaponry from the southern Mediterranean and adjacent regions.

The strongest proposed parallel thus far is a bimetallic Middle Eastern dagger from the 18th or 19th century, formerly held by Lay’s Auctioneers in Penzance, UK²[A Middle Eastern bronze and iron dagger, 18th/19th century], „David Lay Auctions”, URL: https://www.davidlay.co.uk/auction/lot/210-a-middle-eastern-bronze-and-iron-dagger-18th19th-century/?lot=123105&sd=1 (Dostęp: 04.04.2025).. The ornamental details of its hilt strongly resemble those found on the Dziwnów specimen. While this analogy is not definitive, it provides a promising lead.

Wybrana literatura

• BLAJER W. 2001. Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków.
• BUGAJ M. 2012. Sztylet ze stanowiska Janów Pomorski 1, [w:] M. Bogucki, B. Jurkiewicz (red.), Janów Pomorski, stan. 1 / site 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008. Tom I:1. Od Paleolitu do Wczesnego Okresu Wędrówek Ludów, Elbląg, s. 159–173.
• BUKOWSKI Z. 1998. Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych, Gdańsk.
• CRADDOCK P.T. 1978. The composition of the copper alloys used by the Greek, Etruscan and Roman civilizations: 3. The origins and early use of brass, „Journal of Archaeological Science” 5 (1), s. 1–16, DOI: https://doi.org/10.1016/0305-4403(78)90015-8.
• FOGEL J. 1979. Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły. Broń zaczepna, Poznań.
• GEDL M. 1975. Kultura przedłużycka w Polsce, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
• GEDL M. 1980. Die Dolche und Stabdolche in Polen (PBF, Abt. VI, B. 4), München.
• KACZMAREK M. 2012. Epoka brązu na Nizinie Wielkopolskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych, Poznań.
• MAKAROWICZ P. 2017. The birth of a new world. Barrows, warriors and metallurgists (1600–1200/1100 BC, [w:] U. Bugaj (red.), 2000–500 BC, [w:] P. Urbańczyk (red.), The Past Societies. Polish Lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages 3, Warszawa, s. 127–186.
• MONTERO RUIZ I., PEREA A. 2007. Brasses in the early metallurgy of the Iberian Peninsula, [w:] S. La Niece, D. Hook, P. Craddock (red.), Metals and mines: Studies in archaeometallurgy, s. 136–139, Archetype Publications.
• SARNOWSKA W. 1969. Kultura unietycka w Polsce 1, Wrocław – Warszawa – Kraków.
• SIEVERS S. 1982. Die mitteleuropäischen Hallstattdolche (PBF, Abt. VI, B. 6), München.
• SYCH D., MIAZGA B., SIEJKOWSKI K. 2018. Bronze Age dagger from Dargocice / Sztylet z epoki brązu z Dargocic, „Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria” 14, s. 275–286.
• WROBEL NØRGAARD H. 2017. Portable XRF on prehistoric bronze artefacts: Limitations and use for the detection of Bronze Age metal workshops, „Open Archaeology” 3 (1), s. 101–122, DOI: https://doi.org/10.1515/opar-2017-0006.

Przypisy

• 1
  [Bliskowschodni sztylet z brązu i żelaza, XVIII/XIX wiek], „David Lay Auctions”, URL: https://www.davidlay.co.uk/auction/lot/210-a-middle-eastern-bronze-and-iron-dagger-18th19th-century/?lot=123105&sd=1 (Dostęp: 04.04.2025).
• 2
  [A Middle Eastern bronze and iron dagger, 18th/19th century], „David Lay Auctions”, URL: https://www.davidlay.co.uk/auction/lot/210-a-middle-eastern-bronze-and-iron-dagger-18th19th-century/?lot=123105&sd=1 (Dostęp: 04.04.2025).