Położone w pobliżu Legnicy Grzybiany to niezwykłe miejsce na mapie stanowisk archeologicznych w Polsce i Europie. Olbrzymie konstrukcje drewniane odkryte nad brzegiem Jeziora Koskowickiego odsłonięto po raz pierwszy w 1959 r.
Odkrycie sprawiło, że Grzybiany porównywane były do wielkopolskiego Biskupina, grodu kultury łużyckiej z połowy VIII w. p. n. e., a współcześnie jednego z najbardziej znanych rezerwatów archeologicznych w Europie Środkowej.
W lokalnej tradycji niemieckiej miejsce to znane było jako „Burgstell”, czyli miejsce obronne. W piśmiennictwie archeologicznym pojawiło się jednak dopiero w 1938 roku. Jego odkrywcą był nauczyciel szkoły powszechnej w Grzybianach Edmund Leuschner, który poinformował o pozostałościach osady ówczesne władze konserwatorskie. Wiek osiedla, określonego w archiwalnym sprawozdaniu jako obronne, ustalono na podstawie znalezionych na powierzchni fragmentów ceramiki na późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza.
Pierwsze badania wykopaliskowe na cyplu półwyspu podjęto jednak ponad dwie dekady później. W wyniku obniżenia się poziomu wód Jeziora Koskowickiego latem 1959 r., w niższych partiach strefy przybrzeżnej archeolodzy stwierdzili obecność znacznej liczby fragmentów ceramiki. Podjęte w tym czasie wykopaliska pozwoliły na odkrycie znakomicie zachowanych konstrukcji drewnianych, stanowiących element zabudowy osiedla. Badaniami z ramienia ówczesnego Konserwatora Zabytków Archeologicznych dr. Andrzeja Gałuszki, kierował mgr Stanisław Siedlak, etatowy pracownik urzędu.
Mimo znakomitych wyników badań, rozgłosu jaki zyskał obiekt porównywany przez legnicką prasę z Biskupinem, konferencji naukowej oraz wystawy, prezentowane zarówno w Grzybianach, jak i w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Legnicy, zabytki pozyskane w latach 1959-1962, jak również dokumentacja nie zostały w szerszym zakresie opublikowane.
OSIEM SEZONÓW WYKOPALISKOWYCH
Archeolodzy powrócili nad Jezioro Koskowickie latem 1970 r. Badania wykopaliskowe, związane z planowaną na terenie półwyspu budową dużego ośrodka turystyczno-sportowego, wznowione zostały z inicjatywy Tadeusza Kaletyna, ówczesnego Konserwatora Zabytków Archeologicznych na województwo wrocławskie. Przez osiem sezonów – wykopaliska prowadzono w latach 1970-1973 i 1977-1980 – kierownikiem badań był dr Zbigniew Bukowski z IHKM PAN w Warszawie.
Podjęte w 1970 r. badania osady zaowocowały wieloma unikatowymi odkryciami, związanymi głównie z faktem zalegania zabytków w wilgotnym środowisku. W latach 1970-1973 udało się rozpoznać i zadokumentować imponujące konstrukcje drewniane przebiegające wzdłuż brzegu Jeziora Koskowickiego oraz towarzyszący im falochron. Znaczna część konstrukcji zachowana była niezwykle dobrze, co dawało nadzieję, na uzyskanie datowań dendrochronologicznych i dokładnego określenia czasu ich budowy. Pomiędzy elementami konstrukcji odkryto liczne zabytki, m.in. zachowane w całości naczynia, przedmioty wykonane z kości i poroża, ozdoby z brązu, a także unikatowe wiosło drewniane oraz przedmiot stanowiący najprawdopodobniej radło.
W kolejnych sezonach – w latach 1977-1980 – pracami wykopaliskowymi objęto partie stanowiska przylegające na północ i zachód od wcześniej rozpoznanych konstrukcji drewnianych. W toku badań odkryto rozległą pracownię brązowniczą, uznawaną za jeden z największych tego typu obiektów odkrytych na ziemiach polskich. Z pracowni tej pochodzą zachowane w całości jak i fragmentach ceramiczne formy, łyżki i tygle odlewnicze, odpady produkcyjne, fragmenty zniszczonych lub uszkodzonych przedmiotów brązowych. Wiele zabytków miało unikatowy charakter, jak na przykład stemple i bransolety ceramiczne, czy zawieszka zoomorficzna (tzw. wołek).
NAJNOWSZE BADANIA OSADY W GRZYBIANACH
Kolejną kartą w historii badań osady w Grzybianach rozpoczęto pisać w 2010 r. Z inicjatywy dr Justyny Baron z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego i dr. Tomasza Stolarczyka z Muzeum Miedzi w Legnicy w centrum osady założono niewielki wykop (3×15 m), który potwierdził zarówno niezwykłe bogactwo kultury materialnej, jak i skomplikowany układ nawarstwień archeologicznych osiedla ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.
Od 20 lipca do 30 września 2018 r. w Muzeum Regionalnym w Chojnowie zobaczyć można wystawę Grzybiany. Dolnośląski Biskupin i jego tajemnice. Jest ona podsumowaniem projektu z lat 2013-2014 pn. Grzybiany. Osada nadjeziorna z epoki brązu i żelaza dofinansowanego ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Przybliża ona wyniki wszystkich badań archeologicznych, prezentuje najciekawsze zabytki i odkrywa tajemnice osady znad Jeziora Koskowickiego.
Na wystawie zaprezentowano unikatowe eksponaty wykonane z drewna, kości i poroża oraz ceramiki, w tym zbiór kilkudziesięciu zachowanych w całości naczyń. Warto zwrócić uwagę na zabytki pochodzące z pracowni odlewników, ocenić ich umiejętności i kunszt, przyglądając się gotowym ozdobom z brązu.
Pracownik Działu Archeologii Muzeum Miedzi w Legnicy. Jeden z badaczy niesamowitego stanowiska w Grzybianach – osady z wczesnej epoki żelaza, zwanej niekiedy „Śląskim Biskupinem”. W kręgu jego zainteresowań badawczych znajdują się m.in. prehistoryczna metalurgia i historyczne górnictwo.
