Zamek Grodno – odkryta bulla antypapieża

17 października 2017 r. Zamek Grodno był nad wyraz hojny. Podczas prowadzonych przez nas badań udało się odnaleźć niezwykły i rzadki przedmiot – bullę papieża Benedykta XIII!

Wyraz bulla pochodzi z łaciny, w której oznacza okrągłą rzecz. Początkowo określenie odnosiło się wyłącznie do okrągłej, złotej lub ołowianej pieczęci. Posiadała ona podobizni świętych Piotra i Pawła na jednej, i imię papieża na drugiej stronie. Z czasem nazwa bulla zaczęła odnosić się również do każdego dokumentu wystawianego przez papieskie kancelarie i sygnowanego tego rodzaju przedmiotem. Okazuje się, że Zamek Grodno skrywał jeden z tego typu artefaktów. Zachowana w bardzo dobrym stanie ołowiana pieczęć została odnaleziona w wykopie badawczym zlokalizowanym w obrębie zagadkowego nasypu u podnóża muru zamku wysokiego.

• 

• 

Dwóch papieży – zagadka bulli

Wraz z momentem odnalezienia bulli pojawiło się najważniejsze pytanie. Do którego papieża należała? Pomimo tego, że w żartach zwracaliśmy uwagę na to, że jest to chyba jedyny odnaleziony przez nas zabytek, który podpisany jest imieniem właściciela, ustalenie tej kwestii wymagało podjęcia krótkich studiów rzeczy. Wyraźnie widoczne imię „Benedictus XIII” odnosi się bowiem do dwóch papieży. Benedykta XIII z początku XVIII wieku jak również i do noszącego to samo imię antypapieża, urzędującego w Awinionie na przełomie XIV i XV stulecia.

Pedro de Luna – rebeliant pewny swego

Benedykt XIII, a właściwie Pedro de Luna urodził się pod koniec 1342 roku w Illueca w Aragonii. Wywodził się ze znaczącego rodu aragońskiego, spokrewnionego również z dynastią królewską. Uczestniczył w wyborze Urbana VI w kwietniu 1378 roku, później jednak wraz z innymi kardynałami doszedł do wniosku, że elekcja była błędna i wypowiedział mu posłuszeństwo. Doprowadziło to do wyboru nowego papieża – Klemensa VII. Oczywiście, ten wybrany jako pierwszy nie chciał zrezygnować ze swojego urzędu, co spowodowało jednoczesne rządy dwóch papieży. Interesujący nas Pedro de Luna w 1393 r. stał się legatem we Francji i rezydował w Paryżu. Wówczas to zaczął deklarować poparcie dla koncepcji rozwiązania tego problemu poprzez cesję, tzn. jednoczesną abdykację obu pretendentów do tiary papieskiej.

Po śmierci Klemensa VII, w czasie zorganizowanego konklawe Pedro zapowiedział, że w razie wyboru jego osoby zacznie dążyć on do zakończenia tej schizmy. Nawet poprzez wspomnianą wcześniej cesję. 28 września 1394 wybór padł na niego i przybrał on imię Benedykta XIII. Jego prawdziwe zamiary wyszły na jaw dopiero później. Niczym lew bronił legalności swojego pontyfikatu, co doprowadziło do generalnego kryzysu w części Europy. Zamknął się on w Awinionie gdzie oblężony bronił się przez cztery lata. W wyniku wielokrotnie przerywanych negocjacji, spotkań na, których niektóre ze stron się nie pojawiały, skazań na banicje, soborów i wyborów kryzys, który przeszedł od historii pod nazwą wielkiej schizmy zachodniej udało się zażegnać dopiero w 1417 roku. Pod koniec tego okresu do urzędu papieża prawa rościli sobie jednocześnie Jan XXIII, Grzegorz XII i Benedykt XIII. Ten ostatni jednak nigdy nie uznał swojej detronizacji. Był on interesującą postacią, do tej pory dosyć znaną w Hiszpanii. Jest bohaterem kilku książek typu fiction, m.in. książki o zakonie smoka, który miałby być założony przez cesarza Zygmutna i być związany chociaży z tajemnicą świętego Gralla.

Pietro Franscesco Orsini – skromny z wielkiego rodu

Pochodził z arystokratycznego rodu, który dał Kościołowi kilku papieży. Chciał prowadzić pobożne, skromne życie w klasztorze, jednak zabiegi rodziny dały mu w młodym wieku miejsce w Kolegium Kardynałów. Konklawe po śmierci Innocentego XIII w 1724 r. nie mogło przez dziewięć tygodni wyłonić nowego papieża wskutek starć frakcji hiszpańskiej, francuskiej i prohabsburskiej. Kardynał Orsini, kandydat kompromisowy, został wybrany 29 maja 1724 i wzbraniał się przed przyjęciem decyzji konklawe, ostatecznie przekonał go przełożony zakonu dominikanów.

Orsini przyjął początkowo imię Benedykta XIV, zmienił je jednak na Benedykta XIII próbując w ten sposób symbolicznie usunąć z historii pontyfikat Pedra de Luny. Wybór imienia był jednak poświęcony innemu dominikaninowi na tronie papieskim, Benedyktowi XI (zmarłemu w 1304). Nowy papież został koronowany 4 czerwca 1724. Jego pontyfikat, który cechowało wiele dobrze ocenianych działań naznaczony był również podejrzaną działalnością jego sekretarza Niccolo Coscii. Pietro Franscesco Orsini dokonał kanonizacji Stanisława Kostki, Alojzego Gonzagi, Jana od Krzyża i Jana Nepomucena.

Nazwisko rodu Orsini pada w wielu produkcjach kultury popularnej. Szczególnie często gdy dotyczą one Rzymu i Watykanu na przełomie XV/XV wieku. Mam na myśli m.in. serial telewizyjny Rodzina Borgiów, czy grę komputerową Assassin’s Creed: Brotherhood.

• 

• 

Jak bulla Benedykta XIII dostała się na Zamek Grodno?

Odnaleziona bulla należy niewątpliwie do pierwszego papieża, który przyjął imię Benedykta XIII – Pedro Martineza de Luna. Wskazują na to zdecydowanie pieczęcie odnalezione w innych częściach Europy datowane na XV wiek, oraz inna stylistyka bulli z XVIII wieku.

Odpowiedzi może być bardzo wiele i nic nie stoi na przeszkodzie aby przyjmować całkowicie odmienne hipotezy. Należy pamiętać że ten papież wydał tysiące bulli choć dotyczących głównie Aragonii, Francji, Szkocji. Natomiast dla Polski, Czech czy Niemiec było ich zdecydowanie mniej. Obecnie dla Czech i Śląska odnaleźliśmy ślady 8 dokumentów wystawionych przez Benedykta ¹⁾Podziękowania dla Łukasza Orlickiego za jego trud historyka, nie znamy jednak jeszcze ich treści.  Bulla mogła pochodzić z mniej lub z bardzo znaczącego dokumentu, np. słynnej antyżydowskiej bulli Etsi doctoribus gentium z 1415 roku, która mogła zostać wysłana do Wrocławia i dajmy na to przejęta przez ówczesnego pana zamku Grodno. Są to jednak wyłącznie spekulacje.

Generalnie w średniowieczu w kancelariach papieskich stosowano tę samą pieczęć, która miała jeden rozmiar ²⁾Podziękowania dla prof. Marka Kowalskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którego wiedzy w tym temacie głównie się opieramy. Nie sposób niestety stwierdzić przy jakiego rodzaju dokumencie była przytwierdzona. Sam dokument mimo, że mógł dotyczyć spraw mniejszej wagi przygotowywano bardzo pieczołowicie przy udziale wielu osób związanych z kancelarią papieską, notariuszy, referendarzy, redaktorów, korektorów itd. Wykonywano również kopie umieszczane następnie w archiwum (dostępne w regestach tzw. Registro Avinones).

Zamek Grodno wciąż badany

Efektem dotychczasowych badań archeologicznych, poza rozpoznaniem charakteru i chronologii powstania samego nasypu, było odnalezienie kilkunastu zabytków archeologicznych.

Poza bullą do innych ciekawych znalezisk można zaliczyć monety z XIV-XV wieku, to jest m.in. grosz praski, śląskie halerze z mennicy w Kożuchowie oraz Głogowie i świdnicki brakteat. Dodatkowo fragment brytyjskiego bądź flamandzkiego szterlinga, o niepewnej chronologii z racji stanu jego zachowania ³⁾Podziękowania należą się w tym miejscu Pawłowi Milejskiemu z Uniwersytetu Wrocławskiego za pomoc w ich identyfikacji.

Badania prowadzone są pod kierunkiem dr Pawła Konczewskiego – redaktora naczelnego Archeologii Żywej. Wykopaliska są kolejnym etapem interdyscyplinarnych badań prowadzonych od wiosny 2016 roku. Wszystko dzięki przychylności i inicjatywie ze strony gminy Walim, Centrum Kultury i Turystyki w Walimiu, a także samemu Zamku Grodno, miesięcznikowi Odkrywca oraz ekipie GEMO. Mamy nadzieję, że jeszcze tu wrócimy.

Dotychczas wykonano badania georadarowe i magnetometryczne oraz wykopy sondażowe w obrębie dziedzińca i piwnic zamku górnego.

• 

• 

• 

• 

•