W grudniu 2022 roku na plaży w Kołobrzegu-Podczelu natrafiono na niepozorny kamienny przedmiot. Dziś już wiadomo: figurka o kobiecych kształtach ma co najmniej 6000 lat i jest prawdziwie unikatowym odkryciem.
Po przypadkowym odkryciu figurka trafiła do Waldemara Sadowskiego z Grupy Eksploracyjno-Poszukiwawczej Parsęta, działającej przy Towarzystwie Przyjaciół Muzeum Oręża Polskiego. Po wstępnej identyfikacji wykonanej przez zaprzyjaźnionych archeologów odkrycie zostało przekazane odpowiednim służbom konserwatorskim, a następnie trafiło do Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu.
Figurkę wykonano z wapienia o naturalnej beżowej barwie, z widocznymi drobinami muszli i skorup mięczaków. Postać jest schematyczna – o uproszczonych, symbolicznie zaznaczonych kończynach, bez rysów twarzy. Ręce ugięte w łokciach zdają się przylegać do piersi, a lekko rozstawione nogi przypominają pozycję siedzącą. Całość została opracowana w sposób uproszczony, ale czytelny: to wyobrażenie kobiecego ciała z zaakcentowanymi piersiami i biodrami. W tylnej części figurki widoczne są ślady obróbki narzędziem, co potwierdza jej wykonanie ludzką ręką.
Ekspertyzy wykazały, że nie mamy do czynienia ze współczesną imitacją, a z oryginalnym artefaktem. Przedmiot został znaleziony luzem – bez kontekstu osadniczego ani grobowego – co utrudnia precyzyjną interpretację. Jego forma i symbolika pozwalają jednak przypuszczać, że mógł zostać wykonany najprawdopodobniej przez jedną z pierwszych rolniczych społeczności zamieszkujących dolinę Parsęty w V tysiącleciu p.n.e. Na obecnym etapie badań nie można jednak wykluczyć znacznie starszej chronologii zabytku.
Wizerunek i funkcja
Przedstawienia postaci kobiecych w sztuce neolitycznej bywają często kojarzone z ideami płodności i urodzaju. Jednak obecnie wielu badaczy podkreśla, że tego typu interpretacje są uproszczone i oparte na schematach ukształtowanych w XX wieku. Figurki takie jak znalezisko z Kołobrzegu coraz częściej postrzega się jako część bardziej złożonego systemu symbolicznego, powiązanego z: rytuałami przejścia, strukturą społeczną, tożsamością grupową czy wyobrażeniami o ciele i jego transformacjach.
Na terenach dzisiejszej Polski tego typu zabytki są wyjątkowo rzadkie, zwłaszcza wykonane z kamienia. Jak dotąd jedyna antropomorficzna figurka kamienna datowana na wczesny neolit z tego obszaru pochodzi z Tupadeł na Kujawach. Dlatego też odkrycie spod Kołobrzegu ma duże znaczenie: pokazuje, że społeczności północnej Polski również tworzyły przedmioty o charakterze symbolicznym, które mogły pełnić różne funkcje, od rytualnych po społeczne, zależnie od kontekstu, w jakim pierwotnie występowały.
Porównania i analogie
Wielu czytelników może skojarzyć kołobrzeskie znalezisko ze słynną Wenus z Willendorfu, paleolityczną figurką z Austrii datowaną na ok. 25–28 tys. lat temu. Choć dzielą je tysiąclecia i odmienny kontekst kulturowy, podobieństwo w sposobie przedstawienia kobiecej postaci jest zauważalne: uproszczony styl, przerysowane cechy płciowe, brak szczegółów anatomicznych. Warto jednak pamiętać, że figurki tego typu pojawiają się w różnych epokach i regionach, a ich funkcja nie była jednolita – zmieniała się wraz z kontekstem społecznym i rytualnym.
W rejonie południowego Bałtyku znane są m.in. niewielkie figurki kobiece z brązu z doliny rzeki Tollense w Meklemburgii (VII w. p.n.e.) oraz miniaturowa figurka ze złota odkryta na Bornholmie, datowana na późny okres rzymski. Choć wykonane z innych materiałów i osadzone w innych kontekstach, wszystkie te znaleziska łączy antropomorficzny schemat i związek z miejscami potencjalnie rytualnymi. Różnorodność materiałów, stylów i kontekstów pokazuje, że kobiece przedstawienia w pradziejach mogły pełnić wiele różnych funkcji, których dziś nie da się sprowadzić do jednej, uniwersalnej interpretacji.
Znaczenie znaleziska
Aktualnie interdyscyplinarny zespól naukowców zebrany przez archeologa Marcina Krzepkowskiego z Fundacji Relicta przygotowuje szczegółowe opracowanie naukowe. Grono naukowców z różnych ośrodków w Polsce współtworzą m. in. dr hab. Iwona Sobkowiak–Tabaka, prof. UAM z Wydziału Archeologii UAM i dr Grzegorz Szczurek z Instytutu Interdyscyplinarnych Badań Historycznych Uniwersytetu Kaliskiego. Analiz surowca, z którego wykonano zabytek, podjęły się dr hab. Barbara Studencka, prof. PAN z Muzeum Ziemi, dr Aldona Kurzawska z Wydziału Archeologii UAM i dr Agata Hałuszko z Instytutu Archeologii UMCS.
– „W archeologii tak naprawdę doniosłe odkrycia są spowodowane dwoma czynnikami. Pierwsze to żmudne badania archeologiczne, które trwają bardzo długo, ale czasem spektakularne odkrycia są dokonywane przypadkiem. I tak było w tej sytuacji” – powiedział w trakcie zorganizowanej konferencji prasowej Marcin Krzepkowski.
Wenus z Kołobrzegu stanowi istotne uzupełnienie naszej wiedzy o sferze symbolicznej w kulturach wczesnorolniczych Pomorza. Dotychczasowe badania sugerowały, że rozwój wyobrażeń antropomorficznych w tym regionie był ograniczony, a same figurki – jeśli w ogóle występowały – nie zachowały się lub nie zostały rozpoznane. Znalezisko z Kołobrzegu zmienia ten obraz. Pokazuje, że również w tej części Europy rozwijały się formy wyrazu, które mogły odgrywać ważną rolę w życiu społecznym, rytualnym czy ideologicznym lokalnych wspólnot.
Obecnie figurka jest przechowywana w zbiorach Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu i ma zostać udostępniona publiczności. Jej prezentacja będzie okazją do refleksji nad złożonością pradziejowej symboliki i różnorodnością jej lokalnych przejawów. Choć wiele pytań dotyczących jej znaczenia pozostaje otwartych, sama obecność takiego obiektu świadczy o bogactwie duchowego świata społeczności zamieszkujących dolinę Parsęty sześć tysięcy lat temu.
Źródło: Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu (http://www.muzeum.kolobrzeg.pl/), Miasto Kołobrzeg (https://miastokolobrzeg.pl/)
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
