kultura ceramiki wstęgowej rytej (KCWR)

Kultura ceramiki wstęgowej rytej jest to kultura archeologiczna, z którą identyfikowane są społeczności pierwszych rolników zamieszkujących obecne ziemie Polski w drugiej połowie VI i początkach V tys. p.n.e.

Termin kultura ceramiki wstęgowej rytej wywodzi się z techniki dekoracyjnej ceramiki ozdabianej ornamentami liniowymi. Część „ceramika wstęgowa” lub Bandkeramik powstała jako innowacja niemieckiego archeologa Friedricha Klopfleischa (1831–1898). Najwcześniejszą ogólnie przyjętą nazwą w języku angielskim był Danubian od V. Gordona Childe. W slangu archeologów polskich powszechnie stosuje się akronim – KCWR.

GENEZA

Kultura ceramiki wstęgowej rytej była pierwszą neolityczną kulturą, która pojawiła się w Europie Środkowej. Początki KCWR tradycyjnie wskazuje się się wzdłuż środkowego Dunaju (Czechy, Morawy, Węgry) i w ciągu 360 lat rozciągnęła się ona około 1500 km wzdłuż rzek. Tempo ekspansji wynosiło około 4 km rocznie, co trudno nazwać inwazją lub falą według standardów obecnych wydarzeń, ale w skali archeologii wydaje się szczególnie szybkie.

KCWR była skoncentrowana raczej w głębi lądu niż wzdłuż obszarów przybrzeżnych; tj. nie występuje w Danii ani na północnych pasach przybrzeżnych Niemiec i Polski, czy na wybrzeżach Morza Czarnego w Rumunii. Północne regiony przybrzeżne pozostały zajęte przez kultury mezolityczne eksploatujące bogate wówczas rejony łososia atlantyckiego. Mniejsze stężenia KCWR występują w Holandii, na przykład w Elsloo w Holandii, w miejscach Darion, Remicourt, Fexhe lub Waremme-Longchamps oraz u ujścia Odry i Wisły. Ostatni przykład ukazuje, że najwyraźniej kultury neolityczne ​​i mezolityczne nie wykluczały się nawzajem.

KCWR w maksymalnym zakresie sięgała od linii Sekwany-Oise (dorzecza Paryskiego) na wschód do linii Dniepru i na południe do linii górnego Dunaju aż do dużego zakola. Przedłużenie biegło przez dolinę południowego Bugu, przeskakiwało do doliny Dniestru i skręcało na południe od środkowego Dniestru do dolnego Dunaju we wschodniej Rumunii, na wschód od Karpat.

OSADNICTWO

Ludność tej kultury zajmowała najlepsze gleby nadające się pod uprawę, przede wszystkim urodzajne gleby lessowe południowej strefy obecnych ziem polskich – tu odkryto najstarsze osady tej kultury, lokalizowane na brzegach dolin rzecznych. Osadnictwo było ruchome, po wyeksploatowaniu ziemi przenoszono się na nowe tereny. Osady były zasiedlane przez około 15 lat, po czym przenoszono się w nowe miejsca. Do starych siedzib powracano nie wcześniej niż po 45-60 latach.

Podstawową jednostką osadniczą KCWR był dom-gospodarstwo. Kilka takich domów składało się na osadę, w której mogło mieszkać od 100 do 200 osób przez kilka pokoleń. Wielkość osady mogła dochodzić do 30 ha. Domy miały pokaźne rozmiary. Zbudowane na planie prostokąta, ich długość sięgała 40 m, a szerokość 6-7 m. Konstrukcja budowli opierała się na dębowych słupach wkopanych w ziemię, a przestrzeń między nimi była zapełniona plecionką, uszczelnioną gliną. Całość wraz z dachem podtrzymywał rząd słupów biegnący przez środek domostwa.

Pierwsze osady KCWR miały charakter otwarty, pozbawiony wszelkich umocnień. Dopiero w późnej fazie rozwojowej zaczęły się pojawiać osady obronne, zwłaszcza w zachodniej strefie tej kultury. Być może pojawienie się tych prostych fortyfikacji należy łączyć z pewnymi niepokojami w tym okresie, choć istnieją teorie, które interpretują te umocnienia poprzez powstanie nowej ideologią, kładącej silny nacisk na identyfikację z określonym terytorium.

Kulturę tę dzielimy na 3 fazy: wczesną, środkową i późną. W każdej fazie występowały odrębne grupy.

BADANIA GENETYCZNE

W 2005 roku naukowcy zsekwencjonowali DNA z 24 szczątków ludzkich sprzed 7500–7000 lat, związanych z kulturą KCWR. Zidentyfikowano siedem haplogrup H/V, sześć N1a, pięć T, cztery K (U8), oraz po jednej J i U3. Gałąź K występowała dwukrotnie częściej niż obecnie (15% vs. 8%).

Porównanie sekwencji N1a wykazało, że trzy odpowiadają współczesnym Europejczykom, a dwie węzłom przodków na europejskim drzewie filogenetycznym. Jedna sekwencja nie ma dzisiejszych potomków. Dowody N1a wskazują, że potomkowie KCWR zamieszkują Europę od ponad 7000 lat. Brak haplogrupy U5 sugeruje jej związek z mezolitycznymi kulturami europejskimi.

Badanie z 2010 roku wykazało podobieństwa KCWR do współczesnych populacji Bliskiego Wschodu i Anatolii (częsta obecność G2), a także rzadką haplogrupę Y H2 i specyficzne warianty mitochondrialne.

Więcej na temat badań i odkryć związanych z KCWR na stronie czasopisma „Archeologia Żywa”: