W trakcie tegorocznych badań w Bagienicach Wielkich odsłonięto ślady czarnej metalurgii, zabytki kultury lateńskiej, przyrząd do trepanacji i fragmenty dwóch niezależnych systemów umocnień. To kolejne rozdziały historii miejsca, które od lat zaskakuje skalą kontaktów ze światem celtyckim.
Stanowisko znane dawniej jako Rembielin „Łysa Góra” (Bagienice Wielkie, stan. 1), jedyny na północnym Mazowszu kompleks z jednoznacznymi śladami kontaktów z grupami celtyckimi. Choć pierwsze badania prowadzono na niej już w latach 70. i 80. XX wieku i wtedy zdawano sobie sprawę ze znaczenia stanowiska. Już w 2024 r. zespół badawczy pokazał, że to nie tylko miejsce spektakularnych importów – to złożony organizm osadniczy związany z archeologiczną kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich.
Do tej pory rozpoznano co najmniej trzy fazy użytkowania stanowiska (od VI do III w. p.n.e.), odsłonięto odcinki palisad z czytelnymi wkopami słupowymi oraz warstwami licowania stoków kamieniem – celowego wzmacniania nasypu1BORKOWSKI W., KACZYŃSKI B. 2024, Unikatowy zespół osadniczy w Chorzelach – stanowisko z okresu lateńskiego „Łysa Góra”. Raport z sezonu 2024, Warszawa (dostępny online, 13.11.2025).[1]. Na bagiennych obrzeżach natrafiono też na depozyty ozdób brązowych. Z kolei w wypełnisku jednej z jam odkryto unikatowy brązowy hełm celtycki, w typie zbliżonym do grupy Berru. Egzemplarz z Mazowsza datowany jest na okres od IV do połowy III w. p.n.e.2KACZYŃSKI B., BORKOWSKI W. 2024. Celtycki hełm z brązu odkryty na osadzie obronnej na Łysej Górze w Bagienicach na północnym Mazowszu – wstępny raport. „Wiadomości Archeologiczne” LXXV (75), .s. 426–436. DOI: 10.36154/wa.75.2024.11..
Badania w Bagienicach Wielkich prowadzi Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie (PMA) we współpracy z Wydziałem Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Gminą Chorzele, przy wsparciu Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (Delegatura w Ostrołęce).
W sezonie 2025 pracami w terenie kierowali dr Bartłomiej Kaczyński, mgr Cezary Sobczak oraz dr Wojciech Borkowski. Zespół pod koniec sierpnia zaprezentował wyniki prac mieszkańcom i sympatykom archeologii podczas wizyty na stanowisku. Badacze połączyli metody nieinwazyjne z wykopaliskami, prowadząc prace krok po kroku od rozpoznania terenu po zabezpieczenie zabytków. Na stanowisku stale obecni byli konserwatorzy, którzy natychmiast stabilizowali metale i kierowali je do pracowni PMA.
Czarne rzemiosło i zagadkowy przedmiot
W niedawno zakończonym sezonie badań w 2025 r. po raz pierwszy na Łysej Górze jednoznacznie uchwycono ślady hutnictwa i obróbki żelaza: żużle hutnicze oraz żelazne kowadło – niewielkie, z wyraźnymi śladami oklepania, używane do formowania rozgrzanego metalu. To twardy dowód, że miejscowa społeczność nie tylko korzystała z metalu, ale też potrafiła go wytwarzać i przetwarzać na miejscu.
Wśród zabytków znalazły się liczne przedmioty o proweniencji celtyckiej, w tym zapinki, grot włóczni oszczepu, kolejne siekiero-ciosło, czyli żelazną siekierę o prostokątnych przekrojach, oraz bardzo wiele drobnych elementów uprzęży końskiej. Wśród najnowszych znalezisk zwraca jednak uwagę jeden nietypowy przedmiot.
– „Jeszcze wiosną znaleźliśmy narzędzie do trepanacji czaszki. I to jest nawet rzadsze znalezisko niż hełm celtycki, ponieważ tego typu narzędzia znane są jedynie z kilku stanowisk celtyckich, z terenów południowej i środkowej Europy (Rumunia, Chorwacja i Austria). Świadczy to o tym, że ludność pochodzenia celtyckiego, która tutaj przybyła, dysponowała osobą wyspecjalizowaną w zabiegach medycznych” – przekazał dr Bartłomiej Kaczyński z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie w rozmowie z Polską Agencją Prasową.
Dwa systemy obronne
Jednocześnie w wykopie w południowej części odsłonięto dalsze relikty umocnień. Fundamenty konstrukcji obronnych sięgały do ok. 1,7 m głębokości. Analiza układu wskazuje, że na stanowisku funkcjonowały co najmniej dwa niezależne systemy fortyfikacji, z których najsilniej ufortyfikowana była część południowa. Rekonstrukcja ich przebiegu i konstrukcji wymaga dalszych prac terenowych i analiz – ale już teraz widać, że obrona była tu planowana szczegółowo.
W wielu profilach odnotowano również ślady intensywnych pożarów.
Ochrona i udostępnianie dziedzictwa
Skala zniszczeń z ostatnich dekad (wybierki piasku, rabunkowe wkopy) wymusiła niestety wdrożenie stałego monitoringu, fotopułapek i działań prewencyjnych. Równolegle przygotowano koncepcję ścieżki dydaktycznej z punktem widokowym, która ma na celu popularyzację informacji o stanowisku. Projekt budowy ścieżki był zresztą powodem, dla którego archeolodzy powrócili po dekadach w to miejsce. Zespół rekomenduje rozszerzenie granic wpisu do rejestru zabytków, tak by objąć także strefy z rozproszonym materiałem zalegającym na polach wokół wydmy.
Nowe dane o hutnictwie i liniach obrony potwierdzają dotychczasowe przypuszczenia – Łysa Góra nie była jedynie przystankiem na szlaku wymiany, lecz aktywnym ośrodkiem produkcyjno-mieszkalnym epoki żelaza. Dobrze broniony przyciągał ludzi, umiejętności oraz surowce. Przed badaczami stoi teraz zadanie rekonstrukcji chronologii poszczególnych faz fortyfikacji, modelu organizacji przestrzeni oraz „biografii” znalezisk – od ozdób po narzędzia kowalskie. Nowe znaleziska mogą ten stan wiedzy tylko poszerzyć dlatego tak ważne jest, aby każde prowadzone prace budowlane i ziemne wykonywane były dopiero po zakończonych badaniach archeologicznych.
Źródło: profil Fb projektu Łysa Góra „Rembielin”. Centrum osadnicze z wczesnej epoki żelaza (facebook.com), komunikat prasowy na portalu Nauka w Polsce (naukawpolsce.pl)
Przypisy
- 1BORKOWSKI W., KACZYŃSKI B. 2024, Unikatowy zespół osadniczy w Chorzelach – stanowisko z okresu lateńskiego „Łysa Góra”. Raport z sezonu 2024, Warszawa (dostępny online, 13.11.2025).
- 2KACZYŃSKI B., BORKOWSKI W. 2024. Celtycki hełm z brązu odkryty na osadzie obronnej na Łysej Górze w Bagienicach na północnym Mazowszu – wstępny raport. „Wiadomości Archeologiczne” LXXV (75), .s. 426–436. DOI: 10.36154/wa.75.2024.11.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
