Przedkolumbijskie „lalki” z San Isidro. Odkrycie, które zmienia obraz Mezoameryki?

Na szczycie jednego ze wzniesień w San Isidro w zachodnim Salwadorze odkryto unikatowy depozyt pięciu ceramicznych figurek datowanych na około 410–380 rok p.n.e. Odkrycie jest o tyle istotne, że podważa dotychczasowe przekonanie o izolacji kulturowej prekolumbijskiego Salwadoru. Wyraźne podobieństwa figurek z San Isidro do znalezisk z innych części Ameryki Środkowej wskazują na istnienie rozległych sieci kontaktów, a może nawet wspólnych tradycji rytualnych.

Archeologia przedkolumbijskiego Salwadoru była dotąd słabo poznana na tle sąsiednich obszarów Mezoameryki. Gęste współczesne zaludnienie utrudnia prowadzenie wykopalisk, a dawne erupcje wulkanów pogrzebały wiele stanowisk pod warstwami popiołów.

– „Bardzo niewiele wiadomo o tożsamości i afiliacjach etnolingwistycznych twórców starożytnych osad przed przybyciem Europejczyków” – zauważa dr Jan Szymański, kierownik badań z Uniwersytetu Warszawskiego. – „Im dalej sięgamy wstecz, tym mniej mamy informacji”.

Chcąc uzupełnić tę lukę, Szymański wraz z zespołem przeprowadził w 2022 roku wykopaliska na dużym, wcześniej niebadanym stanowisku San Isidro w departamencie Sonsonate. Na szczycie największego nasypu natrafiono na bogaty depozyt ofiarny przypominający grób – lecz bez ludzkich szczątków – zawierający ceramiczne figurki. Był to dopiero drugi znany przypadek odnalezienia pełnego zestawu przedkolumbijskich figurek in situ (poprzedni odkryto w Tak’alik Ab’aj w Gwatemali), a zarazem pierwszy, w którym pojawiła się postać męska. Wyniki badań opublikowano niedawno w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Antiquity”¹⁾SZYMAŃSKI J., PREJS G. 2025. Of puppets and puppeteers: Preclassic clay figurines from San Isidro, El Salvador. „Antiquity”. Opublikowano … Więcej.

STANOWISKO San Isidro

San Isidro to rozległe stanowisko datowane na środkowy i późny okres preklasyczny, położone w dolinie rzeki Sensunapán. W ramach badań zespół dr. Szymańskiego skoncentrował wykopaliska na szczycie największej piramidalnej struktury – Cerrito 1. Odsłonięto warstwę zawierającą figurki oraz inne artefakty. Układ znaleziska wskazuje na depozyt ofiarny, który złożono w sercu monumentalnej struktury.

Datowanie ceramiki oraz próbki materiału organicznego z warstwy potwierdziły, że depozyt pochodzi z około 410–380 r. p.n.e. Odkryte figurki znajdowały się wraz z innymi zabytkami, m.in. polerowanymi dyskami z jadeitu, zestawami naczyń ceramicznych oraz fragmentami rozbitego metate (kamień żarnowy na trzech nogach), co sugeruje symboliczne znaczenie ofiary.

Pięć ceramicznych figurek

Pięć artefaktów, które potocznie można by nazwać „lalkami” z gliny, ułożono blisko siebie w obrębie niewielkiej powierzchni (~0,6 m²). Trzy z nich to większe figury o wysokości około 30 cm (A, B, C), wykonane z drobnoziarnistej, kremowej gliny; dwie pozostałe są wyraźnie mniejsze (ok. 18 cm i 10 cm, D i E) i ulepione z gruboziarnistej gliny barwy pomarańczowo-brązowej. Powierzchnie figurek noszą ślady barwnych polew – zachowały się fragmenty białego slipu oraz czerwonej powłoki.

Wszystkie postacie przedstawione są nago, co jest nietypowe dla tego rodzaju figur – wiele podobnych znalezisk ukazuje postaci ozdobione biżuterią lub w nakryciach głowy. Najmniejsza figurka (E) ma zaznaczone bransolety i naszyjnik. Figurki D i E mają pukle włosów nad czołem oraz duże kolczyki. Trzy większe figury (A–C) mają otwory w uszach, które mogły pierwotnie mieścić ozdoby z jadeitu.

Najciekawszą cechą odkrytych obiektów jest obecność ruchomych głów u trzech największych figurek. Każda z figur A–C posiada stożkowaty występ (trzpień) na szyi, na który nakładano wydrążoną głowę z pasującym gniazdem. Otwory w szyjach i u podstaw głów pozwalały na przewleczenie sznura, mocując głowę do korpusu i umożliwiając jej obracanie czy poruszanie. Mechanizm ten sprawiał, że figurki przypominały marionetki lub kukiełki. Podobny mechanizm ruchomych głów zaobserwowano w figurce z Tak’alik Ab’aj, co sugeruje, że tego typu rozwiązania mogły być częścią szerszej tradycji mezoamerykańskiej. Na szczególną uwagę zasługuje też mimika figurek.

– „Jednym z najbardziej uderzających elementów tych figurek jest ich dramatyczna mimika, która zmienia się w zależności od kąta patrzenia. Widoczne z góry wydają się uśmiechnięte, ale oglądane z poziomu wzroku wyglądają na złe lub pogardliwe, a od dołu wydają się przestraszone. To świadomy zabieg, prawdopodobnie mający na celu zwiększenie możliwości wyrazu podczas rytualnych przedstawień” – opisuje dr Szymański. Tego rodzaju przemyślana artystyczna innowacja bez wątpienia potęgowała przekaz emocjonalny rytuału i świadczy o wysokim poziomie symbolicznej komunikacji w prekolumbijskiej sztuce.

MOŻLIWA FUNKCJA FIGUREK

Odkrycie z San Isidro rzuca nowe światło na strukturę społeczną preklasycznych społeczności południowo-wschodniej Mezoameryki. W odróżnieniu od późniejszych kultur klasycznych, społeczność San Isidro z V–IV w. p.n.e. mogła kłaść nacisk na wspólnotowe rytuały i symboliczne przedstawienia angażujące całą grupę. Figurki ukazują nie pojedynczego władcę, lecz scenę z kilkoma postaciami, co sugeruje egalitarną strukturę społeczną.

Badacze interpretują funkcję figurek z San Isidro jako rekwizytów rytualnych – starożytnych „kukiełek” odgrywających określone role w obrzędach. Zdaniem dr. Jana Szymańskiego i Gabrieli Prejs figurki te prawdopodobnie ustawiano i animowano w trakcie scen ceremonialnych, które przekazywały uczestnikom ważne treści (być może mityczne opowieści lub idee dotyczące porządku kosmosu). Ruchome głowy pozwalały na nadawanie postaciom różnorodnej ekspresji – można sobie wyobrazić, że kapłani lub inni ofiarnicy manipulowali figurkami, ożywiając je podczas rytuału niczym marionetki.

Co więcej, same rozmiary trzech głównych figurek (ok. 30 cm) czyniły z nich dość duże i widoczne obiekty, zdolne oddziaływać na wyobraźnię widzów zgromadzonych na placu przed kopcem. Naukowcy zwracają uwagę, że gliniane figurki tej wielkości raczej nie służyły jako zabawki. Możliwe, że jednocześnie pełniły rolę wizerunków (być może zmarłych przodków lub bóstw) i narzędzi narracyjnych do odgrywania rytuałów. W interpretacji podobnego znaleziska z Tak’alik Ab’aj, badaczka Christa Schieber zasugerowała, że grupa figurek ustawionych według stron świata symbolizowała taniec Słońca odtwarzany po śmierci władcy – rytuał ten miałby zapewniać odrodzenie i ciągłość cyklu życia. Zespół z San Isidro, choć nie zawiera szczątków zmarłego, zdaje się wpisywać w podobną koncepcję rytualną.

Rytualne rekwizyty łączące Mezoamerykę?

– „To odkrycie przeczy powszechnemu poglądowi o kulturowym zacofaniu czy izolacji Salwadoru w czasach starożytnych. Odsłania istnienie dynamicznych i szeroko połączonych społeczności, które potrafiły wymieniać się ideami z niezwykle odległymi miejscami”– podsumowuje dr Szymański w komunikacie prasowym opublikowanym na portalu „Archeowieści”.

Wnioski płynące z badań figurek z San Isidro są więc wielowymiarowe. Z jednej strony ukazują one bogactwo obrzędowości mało znanego regionu Mezoameryki – rytuały z użyciem „lalek” sugerują skomplikowane przedstawienia religijne już około 400 lat p.n.e. Z drugiej strony, wskazuje to na silne powiązania międzykulturowe: wspólnota San Isidro czerpała inspiracje zarówno z tradycji mezoamerykańskich (Gwatemala, Meksyk), jak i z obszarów położonych bardziej na południe. Odkrycie to poszerza naszą wiedzę historyczną o preklasycznych społeczeństwach Ameryki Środkowej, ukazując je jako aktywnych uczestników sieci wymiany idei i symboli.

Źródło: „Antiquity”, „Archeowieści”