Historia bydgoskiego Fordonu, czyli o projekcie „Poznajemy Wyszogród – poznaj i ty!”

Fordon obecnie jest największą dzielnicą Bydgoszczy, choć przez setki lat był samodzielnym miastem. Jego historia sięga głęboko w dzieje regionu za sprawą przedlokacyjnego zespołu osadniczego w Wyszogrodzie. O tym ważnym miejscu, na pograniczu wielkopolsko-pomorskim, pisał już w XII w. w swojej kronice Gall Anonim. Kujawsko-Pomorskie Centrum Dziedzictwa w Toruniu wraz z Młodzieżowym Domem Kultury nr 5 w Bydgoszczy podjęło się przypomnienia niesamowitej historii Fordonu!

Kronikarz wspomina o grodzie „Visegrod”, opisując jego oblężenie przez siły Bolesława Krzywoustego w roku 1113 – w trakcie kampanii, której celem było podporządkowanie Pomorza. Wyniki prac archeologicznych prowadzonych przez bydgosko-warszawskie (w latach 1958-1960) oraz toruńskie (w latach: 1991, 2012-2016, 2021-2022) środowisko badawcze wskazują, że początki osadnictwa średniowiecznego w tym miejscu sięgają już połowy XI w. Potwierdzają one tym samym przekaz kronikarza, że gród wówczas już funkcjonował.

Relikty przeszłości i wyzwania przyszłości

Śladem po świetności Wyszogrodu w okresie średniowiecza, ale także burzliwej historii tych ziem, jest częściowo zachowane grodzisko „Wyszogród” położone na skraju skarpy wiślanej. Jest to jedna z nielicznych pamiątek po najdawniejszych dziejach osadnictwa na terenie obecnego miasta Bydgoszczy. Zaznaczyć jednak należy, że systematycznie od XVIII w. trwa niszczenie tego stanowiska archeologicznego przez erozję boczną Wisły. Szacuje się, że obecnie zachowane w formie półksiężyca grodzisko stanowi mniej niż 20% pierwotnego założenia.

Współczesny Fordon stoi przed wieloma wyzwaniami. Niewątpliwie jednym z ważniejszych jest podtrzymanie pamięci o odrębności i bogatej historii dawnego miasteczka. Zatarciu w świadomości mieszkańców przez dziesięciolecia ulegała zwłaszcza świadomość rangi przedlokacyjnego Fordonu, którego śladem jest grodzisko „Wyszogród”. Projekt edukacyjny „Poznajemy Wyszogród – poznaj i ty!”, finansowany ze środków Miejskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy w ramach programu „Kooperacje-Fordon”, miał na celu przywrócenie pamięci o dawnym Wyszogrodzie, ale też przyczynić się do popularyzacji archeologii wśród najmłodszych mieszkańców Fordonu i rozwój ich pasji.

Dzielnica ta jest obecnie uznawana za obszar zdegradowany, zarówno pod względem społecznym, jak również funkcjonalno-przestrzennym. Poczynione inwestycje powoli zmieniają obraz Fordonu, lecz niestety często kosztem obiektów zabytkowych. Stąd też pomysł na wspólny projekt, skierowany do dzieci i młodzieży, którego inicjatorami było Kujawsko-Pomorskie Centrum Dziedzictwa i Młodzieżowy Dom Kultury nr 5 w Bydgoszczy.

Projekt „Poznajemy Wyszogród – poznaj i ty!”

Celem projektu pt. „Poznajemy Wyszogród – poznaj i ty!” było przede wszystkim przywrócenie pamięci o dziejach średniowiecznego Wyszogrodu, ale także ukazanie związanego z nim dziedzictwa archeologicznego, jako cennej pamiątki historycznego Fordonu. Innym ważnym zadaniem projektu było zainteresowanie lokalną historią dzieci i młodzież fordońską, jak również rozwijanie ich kompetencji i umiejętności.

Powyższe cele starano się osiągnąć głównie poprzez przeprowadzenie ośmiu spotkań o charakterze prelekcyjno-warsztatowym, które przygotowano wspólnie z instruktorami kilku sekcji Młodzieżowego Domu Kultury nr 5 w Bydgoszczy: plastycznej, ceramicznej, krawieckiej, teatralnej, multimedialnej i szermierki.

Część prelekcyjna, przygotowana przez koordynatora projektu (jednocześnie archeologa zajmującego się problematyką Wyszogrodu), pozwoliła zaprezentować dzieje tego miejsca, ale także wiele zagadnień związanych z życiem codziennym jego mieszkańców. Uczestnicy dowiedzieli się między innymi o budownictwie, wymianie handlowej, sposobach komunikacji, wierzeniach czy rozrywce w średniowieczu na przykładzie znalezisk z Wyszogrodu.

Równocześnie każde tego typu zajęcia miały także część warsztatową, prowadzoną przez instruktorów Młodzieżowego Domu Kultury nr 5 w Bydgoszczy, w której uczestniczyła młodzież z danej sekcji. Warsztaty miały uzupełnić wiedzę uczestników o zagadnienia związane tematycznie z profilem grupy, np. sekcja ceramiczna mogła dowiedzieć się o naczyniach średniowiecznych i metodach ich produkcji, a sekcja szermierki o sposobach prowadzenia walk w średniowieczu. Taka formuła spotkań miała przyczynić się do pozyskania wiedzy ogólnej na temat Wyszogrodu, ale także pogłębić wiedzę i umiejętności w tematyce odpowiadającej zainteresowaniom uczestników, m.in. w zakresie wrażliwości artystycznej, kreatywności czy odkrywania otaczającego ich świata.

Ważnym działaniem promującym dziedzictwo archeologiczne Fordonu, ale także talenty dzieci i młodzieży fordońskiej, jest przygotowana wystawa poprojektowa pt. „Poznajemy Wyszogród, poznaj i ty!”. Tworzy ją dziesięć plansz, na których zamieszczone zostały podstawowe informacje o grodzisku „Wyszogród”, jak również opis prowadzonych zadań projektowych oraz, co najważniejsze, zaprezentowano prace przygotowane przez uczestników zajęć.

Aby zwiększyć zainteresowanie uczestników zajęć trudną problematyką dziedzictwa archeologicznego wykorzystano atrakcyjne metody edukacji, poprzez wykorzystanie multimediów. W związku z tym wspólnie z grupą młodych grafików przygotowano projekt edukacyjnej gry planszowej¹⁾Wykonana przez uczestników zajęć gra planszowa jest dostępna do pobrania bezpłatnie na stronie internetowej Kujawsko-Pomorskiego Centrum … Więcej, która poza wymiarem rozrywkowym miała także pokazywać znaczenie i wielofunkcyjność średniowiecznego Wyszogrodu, ale także zapoznać odbiorców z podstawowymi danymi faktograficznymi na temat jego dziejów. Wydrukowane egzemplarze gry zostały rozdane uczestnikom zajęć, instruktorom, partnerom, ale także fundacjom i wybranym instytucjom kultury działającym w Bydgoszczy.

Ważnym komponentem działań projektowych było także zorganizowanie pikniku edukacyjnego. W jego trakcie uroczyście udostępniono wystawę do oglądania, ale także czekało na przybyłych gości wiele atrakcji. Zaproszeni na to przedsięwzięcie rekonstruktorzy z Archeologicznego Koła Miłośników Średniowiecza UMK przybliżali uczestnikom pikniku ubiór i uzbrojenie średniowieczne, instruktor modelarstwa wspólnie z młodzieżą tworzył makietę średniowiecznego Wyszogrodu, sekcja szermierki zaprezentowała pokaz swoich umiejętności, a na miłośników planszówek czekało stoisko promujące powstałą w ramach projektu grę. Natomiast w sali multimedialnej możliwe było oglądanie rezultatów prac graficznych oraz krawieckich i teatralnych podejmowanych przez fordońską młodzież.

Piknik miał charakter wydarzenia otwartego, co miało umożliwić poszerzenie grona odbiorców oraz wspierać integrację mieszkańców Fordonu. Wydarzenie to uzyskało także patronat dwóch lokalnych mediów, które pozwoliły przedstawić szerzej założenia i cele projektu, jak również zaprezentować jego rezultaty.

Plany na przyszłość

Zrealizowany projekt osiągnął większość zakładanych celów. Przede wszystkim dotarł do dzieci i młodzieży zamieszkującej bydgoski Fordon. Przeprowadzona ewaluacja wskazuje, że osiągnięto również pożądane rezultaty związane z rozwojem umiejętności uczestników, ich kreatywności, ale także poszerzono ich wiedzę historyczną oraz zainteresowano dziejami miejsca, w którym żyją.

Projekt przyczynił się także do pogłębienia relacji uczestników zajęć z instruktorami z MDK nr 5 w Bydgoszczy, a także na integrację pomiędzy poszczególnymi sekcjami tej instytucji. Przygotowane materiały pomocnicze dla instruktorów pozwoliły ubogacić ich narzędzia dydaktyczne, a przeprowadzone rozmowy i konsultacje wspomogły ich w samodoskonaleniu warsztatu zawodowego.

Proponowane przez uczestników plany na przyszłość wskazują także, że problematyka dziejów Wyszogrodów, ale także szerzej archeologii i średniowiecza zyskała szerokie zainteresowanie i przebiła się do świadomości odbiorców.

Przykład projektu „Poznajemy Wyszogród – poznaj i ty!” pokazuje, że lokalne dziedzictwo archeologiczne może być cennym narzędziem do przywracania pamięci o najdawniejszych dziejach lokalnej społeczności, ale także źródłem inspiracji.

Równocześnie wspólne odkrywanie go może być czynnikiem integracyjnym dla zatomizowanego społeczeństwa. Wzbudzone zainteresowanie powinno być podtrzymane, dlatego też planowane są kolejne wspólne działania, zmierzające do przybliżania Wyszogrodu kolejnym grupom odbiorców, tak by pamięć o tym ważnym elemencie lokalnego dziedzictwa trwała jak najdłużej.