Meduza – zgwałcona przez boga, ukarana przez boginię

Jest jedną z najbardziej znanych mitycznych kobiet starożytnego świata, a jej tragiczna historia inspiruje i wpływa na nasze umysły do dziś. Myśl feministyczna zaadaptowała ją jako symbol kobiecej siły, psychoanaliza doszukuje się w niej symbolu kastracji. Jedno jest pewne – wężowe włosy niemal wszyscy kojarzą z Meduzą. Nie od zawsze jednak była ona jedną z trzech sióstr.

Mitologia grecka jest przesiąknięta opowieściami o niewinnych kobietach, których losy nieuchronnie i nieodwracalnie zapisane przez przeznaczenie, skazały je na stawanie się ofiarami gwałtów lub niestosownego zachowania bogów i nadprzyrodzonych istot. Kiedy przyjrzymy im się bliżej, zauważymy, że przemocy tej towarzyszy pewien schemat. Kobiety, poza tym, że padają ofiarą tych wątpliwej jakości amorów, podlegają jakiejś metamorfozie lub wręcz ponoszą za nie karę. Przez lata, historie te przyjmowane były jako normalne opowieści, a temat mitycznej przemocy nie stanowił głównego nurtu w publicznych dyskusjach. Mity, jako stanowiące podstawę naszej europejskiej kultury, analizowane były na wiele sposobów, jednak rozważane głównie z męskiej perspektywy.

Rozwój myśli feministycznej rozpoczął nurt, w którym na mitologię grecko-rzymską zaczęto patrzeć z innej perspektywy. Analizy tego typu oraz zmieniający się i dążący ku większej wrażliwości świat doprowadziły także między innymi do nurtu w literaturze, który zajmuje się opowiadaniem na nowo antycznych historii, uwzględniając w nich perspektywę nie tylko kobiecą, ale także LGBTQ+. Niektóre antyczne bohaterki stają się obecnie ikonami idei feministycznych i symbolami, które na nowo żyją w naszej kulturze poprzez dawne formy, wzbogacone o przekaz współczesnych wartości.

Jedną z takich ikon jest Meduza, która współcześnie najbardziej znana jest jako piękna kobieta zgwałcona przez boga mórz Posejdona i ukarana za ten czyn przemianą w potwora. To właśnie jej głowa stała się symbolem ponoszonej przez kobietę kary za męską agresję, ale także kobiecej siły i zemsty. Jej postać jest tak popularna, że stała się współcześnie jednym z częściej wybieranych motywów mitologicznych tatuaży.

Gwałt na niewinnej kobiecie

W tej najbardziej znanej wersji mitu Meduza była najpiękniejszą kapłanką dziewiczej bogini Ateny, której poślubienie było marzeniem wielu zalotników. Dziewczyna jednak poświęciła swoje życie służbie bogini, co oznaczało dożywotnie zachowanie czystości. Jej tragiczna historia rozpoczęła się, kiedy zakochał się w niej bóg mórz Posejdon, który może i posiadał różnego rodzaju dobre cechy charakteru, ale z całą pewnością nie należało do nich respektowanie kobiecego „nie”. Dziewczyna została zgwałcona, a bogini ze złości za ten akt i w ramach kary, zamieniła ją w potwora o wężowych włosach i spojrzeniu, które zamieniało w kamień. Historię tę przekazał nam Owidiusz w „Metamorfozach”:

„Niegdyś była tak piękna, że wielu się o nią starało. Najpiękniejsze zaś miała włosy. Ktoś mi opowiadał, kto widział. Lecz podobno bóg morza zgwałcił ją w świątyni Minerwy, Córka Jowisza odwróciła się i twarz czystą za tarczą ukryła. Lecz nie puściła tego płazem, włosy Gorgony zmieniła w ohydne węże.”

Owidiusz, Metamorfozy, księga 4, 792-800

Jednak opisany powyżej mit to zaledwie czubek góry lodowej, jaką jest postać Meduzy i gorgon w grecko-rzymskiej mitologii. Opowieść o zgwałconej kobiecie stanowi dopiero późną wersję tego mitu, będącą z całą pewnością odpowiedzią na przemiany kulturalne starożytnej Grecji. Zacznijmy zatem od początku.

Skrzydlaty potwór

Gorgona to jedna z najwcześniejszych postaci greckiej mitologii. Jest tak stara, że najprawdopodobniej nawet starożytni Grecy nie do końca wiedzieli, skąd się wzięła. Wiemy, że miała urodzić się w czasach pierwszych bogów i że w swojej pierwotnej wersji była zaledwie głową demonicznej istoty. Właśnie w tej formie pojawiła się już u Homera, gdzie w „Odysei” opisana została jako przerażające widmo w Hadesie. Właśnie spotkania z nią obawiał się Odyseusz podczas swojej wyprawy do zaświatów.

Na postać Gorgony jako przebywającego w zaświatach widma wskazuje także Apollodor w „Bibliotece opowieści mitycznych”. Zdaje się, że jako mieszkanka Hadesu nie posiadała jeszcze umiejętności zamieniania wzrokiem w kamień. A przynajmniej takie wnioski możemy wyciągnąć z opowieści o Heraklesie, który podczas jednej ze swoich 12 prac udał się do zaświatów w celu pojmania Cerbera. Spotkał tam widmo Meduzy i w kamień się nie zamienił.

Z czasem gorgona stała się dużo bardziej namacalnym potworem, a do tego zyskała rodzeństwo. Wzmianki o trzech siostrach, Steno, Euryale i Meduzie, po raz pierwszy odnajdziemy u Hezjoda w jego poemacie „Narodziny bogów”. Wspomina on, że trzy gorgony były córkami morskich bóstw Keto i Foryksa i zamieszkiwały odległą krainę położoną na obszarze Zachodniego Oceanu. Ich sąsiadkami była Noc i Hesperydy, strzegące złotych jabłek nimfy Zachodzącego Słońca. Co interesujące z całej trójki, tylko Meduza była śmiertelna.

Gorgony początkowo przedstawiane były jako postacie o potężnych kłach, spiżowych dłoniach i skrzydłach oraz głowach otoczonych wężami. Jako tak potworne istoty ukazywano je z szeroko otwartymi oczami i uśmiechem, który współcześnie można by określić jako psychopatyczny. Zazwyczaj posiadały także brodę i wzrok, który sprawiał wrażenie, że potrafi zamieniać w kamień. Ich potworność potwierdzają znaleziska archeologiczne pochodzące już z czasów archaicznych, co umiejscawia je wśród jednych z najwcześniej portretowanych istot greckiego świata. Odnajdziemy je nie tylko na ceramice, ale także na monetach czy w postaci architektonicznych elementów dekoracyjnych. W większości przypadków ich przedstawienia ograniczały się do samych głów, jednak czasem ogromna głowa pojawia się jako przyczepiona do ukazanego z profilu tułowia. Zdaje się też, że początkowo nie do końca było wiadomo, jak ciało gorgon powinno wyglądać. W zbiorach muzeum w Luwrze znajduje się waza beocka, na której przedstawiono scenę odcinania głowy Meduzie o ciele centaura. Altes Museum w Berlinie posiada zaś w swojej kolekcji hydrię, w której gorgona obdarzona została ciałem ptaka.

Fakt, że gorgona rozpoczęła swoją karierę jako głowa może sugerować, że pierwotnie mogła być silnie powiązana z teatrem i obrzędami. Teorię tę zasugerowano po przeanalizowaniu znalezisk pochodzących z dwóch sanktuariów: Hery w Tirynsie (IX lub VIII wiek p.n.e.) i Artemidy Ortheia w Sparcie (650-550 rok p.n.e.). W sanktuariach tych odnaleziono terakotowe maski, z których część sklasyfikowana została jako przedstawienia gorgony. W drugim z wymienionych miejsc odnaleziono ich aż 15. Maski wykonane zostały w formach i posiadały otwory na oczy, które umożliwiały ich swobodne noszenie.

Droga do pięknej kobiety

Około VI wieku p.n.e., głowy gorgon uległy znacznemu zmniejszeniu i zaczęto przedstawiać je jako postacie ludzkie. Mniej więcej od tego czasu, stały się także niezwykle częstym motywem starożytnej sztuki. W okresie klasycznym gorgony nie posiadały wężowych włosów. Po przyjęciu ludzkiej postaci węże umieszczane były w okolicy ich talii, a dopiero z czasem zaczęto je przemieszczać w stronę głowy. Następnie, gady przyjęły esowaty kształt i na stałe zagnieździły się we włosach potworów. Taki wizerunek przyjął się także w czasach rzymskich.

Wszystkie gorgony przedstawiane były z włosami i wplecionymi w nie wężami, w zasadzie przez całą starożytność. Może poza nielicznymi opisami literackimi i przypadkami niezwykle małych przedstawień umieszczanych na monetach, w których zamiast włosów pojawiają się wężowe pukle, ponieważ zwyczajnie nie było tu miejsca na umieszczenie obu atrybutów. Tak naprawdę Meduza otrzymała węże zamiast włosów dopiero w renesansie, za sprawą słynnego obrazu Caravaggia.

Meduzę zaczęto przedstawiać jako piękną, młodą kobietę dopiero około IV wieku p.n.e. W tym czasie zmieniła się także narracja dookoła jej mitu. Perseusz nie podejmował już bohaterskiej walki z mrożącym krew w żyłach potworem, a zakradał się do śpiącej kobiety. Ponieważ siła Meduzy pochodziła z jej wzroku, oznaczało to także, że była ona w tym momencie całkowicie bezbronna.

Nie wiadomo, co umotywowało taką przemianę opowieści. Może miało to wzbudzić współczucie i przedstawić gorgonę jako postać tragiczną? A może, zgodnie ze znaną z późnych poematów praktyką, ośmieszyć herosa? Przecież do śpiących, bezbronnych kobiet w sztuce antycznej zakradali się jedynie lubieżni satyrowie, którym w głowach siedziały wartości nieprzystające antycznym herosom.

Wyprawa po głowę

W mitologii Meduza związana jest najbardziej z Perseuszem. Wyruszył on na wyprawę po głowę najsławniejszej gorgony na życzenie Polidektesa, króla wyspy Serifos, który zakochał się w matce bohatera, Danai. Ponieważ Danae nie odwzajemniała uczuć adoratora, w czym miała pełne wsparcie swojego syna, tyran postanowił pozbyć się Perseusza. Zaaranżował w tym celu fałszywe zaślubiny z Hippodameją, podczas których oczekiwał od gości prezentów. Ponieważ Perseusz nie mógł ofiarować adekwatnego do takiej okazji podarku, zaproponował, że przyniesie królowi głowę Meduzy. Stawka była wysoka, ponieważ śmierć lub wycofanie się z obietnicy oznaczało dla jego matki przymuszenie do małżeństwa z tyranem.

Bohater wyruszył na wyprawę wspierany przez bogów. U jego boku stanęła przede wszystkim Atena, która do Meduzy żywiła szczególną urazę – w końcu to właśnie ona zamieniła ją w siejącego śmierć potwora. Aby przygotować się do wykonania zadania Perseusz udał się do Graji, które strzegły drogi do gorgon i znały ich tajemnice. Graje żyły w Krainie Nocy i były starymi kobietami, które posiadały tylko jedno oko i jeden ząb. Młodzieniec skradł im je i zażądał niezbędnych informacji w zamian za ich zwrócenie. Następnie otrzymał od Hermesa jego skrzydlate sandały, od Muz – specjalną sakwę na odciętą głowę nazywaną kibisis oraz hełm niewidzialności od Hadesa i wypolerowaną tarczę od swojej patronki.

Perseusz odnalazł siedzibę gorgon i, słuchając porad Ateny oraz korzystając z odbicia na wypolerowanej tarczy, odciął Meduzie głowę. Po śmierci z jej krwi narodzili się skrzydlaty koń Pegaz i gigant Chrysaor, którzy byli owocem gwałtu lub współżycia Meduzy z Posejdonem (istnieje wersja mitu, w której dziewczyna dobrowolnie oddała się bogu).

Bohater następnie szybko podjął się ucieczki, ponieważ pozostałe siostry zaczęły go ścigać, pragnąc dokonać zemsty. Nie mogły go jednak dojrzeć dzięki hełmowi Hadesa. Ta tragikomiczna pogoń dała światu wielogłosową pieśń na flecie, stworzoną przez Atenę zainspirowaną dźwiękami, które w rozpaczy wydawała z siebie Euryale.

Pogromczyni wrogów

Meduza najbardziej znana jest ze swojej umiejętności zamieniania wzrokiem w kamień każdego, kto na nią spojrzał. Jako taka, stanowiła nie tylko ogromne zagrożenie, ale mogła też zamienić się w niebezpieczną broń. Jej moc była tak silna, że działała także po śmierci i została wykorzystana przez Perseusza, między innymi do pokonania potwora Ketosa. Głową gorgony został zamieniony w kamień także tytan Atlas, który nie chciał ugościć u siebie herosa. W ten sposób powstać miało znane pasmo górskie o tej samej nazwie.

Właśnie ze względu na tę cechę głowa Meduzy umieszczana była niezwykle często w kontekście militarnym. Jej przedstawienie odnajdziemy już w „Iliadzie” Homera, gdzie zdobi egidę – tarczę szykującej się do walki Ateny. Według mitu Meduza trafiła tam, ponieważ wdzięczny za pomoc Perseusz ofiarował ją bogini w darze, a ta umieściła ją na swojej tarczy i otoczyła wężami. Egida otrzymała dzięki temu właściwości rozsiewania strachu i paraliżowała wrogów. Tego typu przedstawienia znajdujemy również na zabytkach. Głowę Meduzy odnajdziemy na tarczach oraz na napierśnikach wojowników, ale także na medalionach, które najprawdopodobniej stanowiły nagrodę za zasługi wojskowe. Jeden z takich medalionów odnaleziono w 2022 roku miejscowości Pierre w Turcji.

Magiczna krew

Poza umiejętnością paraliżowania, Meduza posiadała także inną, niezwykle ważną cechę. Jej krew potrafiła nie tylko przywracać życie, ale także je odbierać. To właśnie z kropli jej krwi, które przez przypadek spadły na ziemię podczas powrotu Perseusza z wyprawy, powstał gatunek libijskich węży. Od Eurypidesa dowiadujemy się także, że dwie krople krwi gorgony otrzymał w darze od Ateny król Erichtonius. Obie posiadać miały nadprzyrodzone właściwości. Ta pochodząca z „pustej żyły” przywracała życie i zatrzymywała plagi. Kropla zaczerpnięta z węża z jej włosów miała natomiast zabijać. Krew Meduzy posiadać miał także Asklepios, syn Apolla i Arsinoe, który z czasem stał się czczonym w całym antycznym świecie bogiem medycyny, a jego świętym zwierzęciem był wąż. Według mitologii to właśnie dzięki krwi gorgony był on w stanie wskrzeszać zmarłych.

Możemy pokusić się o stwierdzenie, że krew Meduzy stanowi metaforę jej postaci w ujęciu mitologicznym. Z jednej strony, za życia była potworem niosącym śmierć każdemu, kto na nią spojrzał, z drugiej zaś, już po śmierci, pomagała pokonać zło. Stała się ochronnym amuletem i postrachem wrogów. To z jej krwi narodził się Pegaz, który występował w mitycznych opowieściach wspierając herosów. Meduza fascynowała ludzkie umysły od antyku po współczesność. Poznawanie jej historii, ewolucji i interpretacji jej postaci zdaje się być niewyczerpalnym źródłem do badań zarówno nad kulturą antyczną, jak i współczesną oraz nad ludzkim umysłem. Stanowi zakorzeniony głęboko w ludzkości symbol, który z całą pewnością nie przestanie nas zaskakiwać.

Wybrana literatura

• APOLLODOR (tłum: T. Mojsik). Biblioteka opowieści mitycznych (Bibliothéke), Wrocław.
• CARTER J.B. 1987. The Masks of Ortheia, „American Journal of Archaeology” 91, s. 355–383.
• DIXON-KENNEDY M. 1998. Encyclopedia of Greco-Roman Mythology, California.
• EURYPIDES (tłum: J. Kasprowicz), Eurypidesa Tragedye, Kraków
• HEZJOD (tłum. J. Łanowski), Narodziny bogów.
• HOMER (tłum: F. K. Dmochowski), Iliada.
• HOMER (tłum. J. Parandowski), Odyseja.
• JANKOWIAK A. 2024. Bestie antyku. Potwory i demony w starożytnym świecie Greków i Rzymian. Poznań.
• MARCINIAK K. 2018. Mitologia Grecka i Rzymska. Spotkania ponad czasem. Warszawa.
• OWIDIUSZ (tłum: A. Kamieńska, S. Stabryła), Metamorfozy, Biblioteka Narodowa, Seria II, Nr 76.
• WILK S.R. 2000. Gorgon, Medusa. Solving the mystery of the. New York.
• ZAJKO V., LEONARD M. 2006. Laughing with Medusa. Classical Myth and Feminist Thought. New York.
• DAILY SABAH [serwis informacyjny], Rare 1,800-year-old medal bearing Medusa discovered in SE Türkiy, URL: https://www.dailysabah.com/gallery/rare-1800-year-old-medal-bearing-medusa-discovered-in-se-turkiye/images?gallery_image=107144 (Dostęp: 15.11.2023)

---