W małej wiosce Stara Łomża w woj. podlaskim, na wzniesieniu o nazwie Góra Królowej Bony, znajduje się duże grodzisko. To pierwotna lokalizacja dzisiejszej Łomży. Nawet dziś robi wrażenie, głównie z powodu wyraźnie widocznych wałów. Teren grodziska wraz z podgrodziami zajmuje 2 ha. Historię grodu zaczęto wykopywać w XX wieku.
Jako pierwszy, grodziskiem zainteresował się architekt Tadeusz Żurowski, który pracował również jako konserwator zabytków i archeolog. W latach 1966-1974 przeprowadził na nim amatorskie badania, których rezultatem było odkrycie bramy wjazdowej na gród. Znajdowała się ona od strony południowej, jej szerokość nie przekraczała 3 metrów, a droga ku niej była wybrukowana. Chyba.
Badania już bardziej konkretne przeprowadzili Jerzy Gąsowski i Ewa Twarowska w latach 1982 – 1984. Jako pierwsze powstały właściwy gród i podgrodzie otoczone wałami. Całe założenie zbudowano na tzw. surowym korzeniu. Jako, że miało to miejsce w IX w. to pewnie tak surowym, że nawet mysz zaroślowa by się go nie tknęła. W XII wieku zbudowano drugie podgrodzie. Wtedy też odcięto w pełni do reszty część główną i wybudowano wieżę. Obiekt funkcjonował do końca XIII albo początku XIV wieku, kiedy to po spaleniu został porzucony. Łomża została przeniesiona na teren dzisiejszej Łomży, a historię grodu zakopano na kilka wieków.
“Nigdy w życiu nie tknęłabym się tego surowego korzenia, na którym wybudowano gród w Starej Łomży” – Apodemus sylvaticus (fot. Rasbak [CC BY-SA 3.0 ] via Wikimedia Commons)
Podczas badań, pogrzebana historia zaczęła jednak puszczać do nas oko. To wtedy natrafiono na ślady drewnianej wieży, a w warstwie spalenizny pochodzącej ze spalenia częstokołu odkryto misę żelazną datowaną na IX – XI wiek. Oprócz tego groty strzał, brązową igłę, żelazny kabłąk wiadra, metalowe noże, nożyczki i rzecz jasna ceramikę.
Żadnych wątpliwości? Wszystko wiemy? Można się rozejść? Na szczęście o brak nudy zadbały legendy i domniemany wpis w “Kronice Cyriacusa” M. Spangenberga z 1590 roku. Otóż, rzekomo, według informacji z rzeczonej kroniki, biskup misyjny Brunon z Kwerfurtu podróżując przez Mazowsze w celu nawracania niewiernych, wybudował kościół na Górze Św. Wawrzyńca. Po jakimś czasie okazało się, że ten wpis to bujda. Ale co tam, zaczęto węszyć. Węszono w Płocku, węszono w Starym Dolistowie. W końcu wywęszono górę św. Wawrzyńca tuż obok grodziska w Starej Łomży. Wiemy, że istniał tutaj późnogotycki kościół, który przeniesiono w 1410 roku. A czy był jakiś kościół wcześniej?
W latach 2000 i 2003 na grodzie przeprowadzono kolejne prace wykopaliskowe pod kierownictwem Antoniego Smolińskiego. Podobno w ich trakcie odkopano fragmenty wczesnośredniowiecznej rotundy z XI wieku, a w grobie nr 466 fragmenty złoconej tkaniny. Czyżby kościół i Brunon?
Rotunda i Brunon zostali zweryfikowani dość szybko. W 2003 roku tzw. “komisja profesorska” dokonała wizytacji wykopalisk i niewybierających w pięknych słowach odrzuciła zarówno istnienie śladów kamiennej rotundy z apsydą, jak i budowli murowanej, poprzedzającej kościół późnośredniowieczny. A przynajmniej w tym miejscu…
Widok od południa na wały grodziska i podgrodzi, na pierwszym planie wał drugiego podgrodzia. Stan z 13-04-2010 r. (fot. A. Makowska [CC BY-NC-ND 3.0 PL ] z zabytek.pl) LITERATURA
Godlewska D. , 2007. Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej (XI w. – 1795 r.) , Łomża.Ościłowski J. , 2006. Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim , „Światowit” , 6(47), s. 81-104.Ościłowski J. , 2011. Uwarunkowania geograficzne lokalizacji grodów na północnym Mazowszu (X-pocz. XIII w.). Problematyka badań interdyscyplinarnych , „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku”, 19, s. 7-37.Stara Łomża, gmina Łomża. Stanowisko 1 – „Góra Królowej Bony” , „Informator Archeologiczny” 1983, s. 225-226.Stara Łomża, gmina Łomża. Stanowisko 1 – „Góra Królowej Bony” , „Informator Archeologiczny” 1984, s. 213-214.Stara Łomża, gmina Łomża. Stanowisko 1 – „Góra Królowej Bony” , „Informator Archeologiczny” 1985, s. 143-144.
Średniowiecze i historia. Historia i średniowiecze. Czasem na poważnie, czasem z przymrużeniem oka, ale zawsze trzymając się naukowych kanonów. Bawimy się słowem i uwalniamy historię!
Łomża była i jest w średniowieczu.