Czy fosa zamku w Toszku jest starsza, niż dotąd sądzono, czym jest tajemniczy mur na przedpolu i jak ołowiana plomba tekstylna łączy górnośląską rezydencję z odległymi krajami? O tym wszystkim opowiada najnowszy krótki, film dokumentalny, w którym archeolog Radosław Zdaniewicz z Górnośląskiej Pracowni Archeologicznej zabiera widzów prosto do wykopów i pracowni badawczej.
Wzgórze zamkowe w Toszku było atrakcyjnym miejscem dla ludzi na długo przed wzniesieniem murowanej warowni. Ślady osadnictwa sięgają tu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz okresu wpływów rzymskich. Szczególne zagęszczenie śladów zamieszkania przypada jednak na średniowiecze i nowożytność, kiedy działał tu najpierw gród kasztelański, a potem rezydencja książęca i szlachecka.
Zapewne w pierwszej połowie XV wieku w miejscu dawnego grodu książęta śląscy wznieśli murowany zamek, który w XVI-XVII wieku przekształcono w okazałą rezydencję magnacką rodu Colonnów. Zamek uległ poważnemu zniszczeniu na początku XIX wieku, a po wojnie jego część odbudowano.
Od lat 50. XX wieku na wzgórzu kilkakrotnie prowadzono badania archeologiczne, a sezon 2014 przyniósł m.in. rozpoznanie reliktów zachodniego pałacu Colonnów, liczne zabytki ceramiczne, kafle oraz kulę do taraśnicy, być może związaną z husyckim oblężeniem zamku. Krótkometrażowy dokument, który niedawno miał premierę na kanale YouTube „Turkowski Video Productions”, pokazuje kolejny rozdział tej historii – sezon badań w fosie i na przedpolu zamku w 2025 roku1TURKOWSKI W. (zdjęcia i montaż). Badania archeologiczne na zamku w Toszku. YouTube, opublikowane przez Turkowski Video Productions, 15.11.2025, https://youtu.be/8LHW2tifpXQ
Fosa jak archeologiczny pendrive
Jednym z głównych celów tegorocznych badań było sprawdzenie, kiedy właściwie powstała zachodnia fosa otaczająca wzgórze. Jak przypomina w filmie Radosław Zdaniewicz, fosy średniowiecznych zamków działają trochę jak śmietniki i archiwa w jednym. To tam przez stulecia trafiały odpadki z kuchni, potłuczone naczynia, elementy wyposażenia – czyli wszystko to, co pozwala później odtworzyć codzienność mieszkańców rezydencji.
Drugim ważnym punktem badań był wykop na przedpolu zamku, gdzie spod ziemi wyłonił się masywny mur na zaprawie wapiennej. W filmie widać, jak jego łukowaty przebieg i dostawiona później przypora każą myśleć o fragmentach umocnień, być może związanych z jakąś formą wieży lub baszty. Jednocześnie fundament muru przecina starsze warstwy z ułamkami ceramiki z XI wieku, co pozwala uchwycić w jednym profilu zarówno fazę grodu kasztelańskiego, jak i późniejszego, murowanego zamku.
Na razie przeznaczenie tej konstrukcji pozostaje nierozwiązanym zadaniem badawczym. W filmie wybrzmiewa bardzo jasno, że to dopiero początek większej układanki, do której archeolodzy chcą wrócić w kolejnych sezonach.
Plomba z dalekiego świata
Nowy film nie zatrzymuje się tylko na wykopie. Kamera zagląda do pracowni, gdzie wydobyte z fosy i przedpola zabytki przechodzą drugie życie. Archeolog pokazuje, jak ze skorup naczyń, niczym z bardzo wymagających puzzli, składa się całe formy. To dzięki takim rekonstrukcjom można odtworzyć kulturę materialną dawnych mieszkańców wzgórza – zarówno z czasów średniowiecznego zamku, jak i wcześniejszego grodu czy nawet pradziejowego osadnictwa.
Szczególną uwagę przyciąga ołowiana plomba tekstylna, jeden z najciekawszych zabytków tego sezonu. Badacz wykorzystuje prosty mikroskop, żeby odczytać znak wybity na jej powierzchni. Analiza sugeruje, że to plomba z końca XVI lub początku XVII wieku, związana z handlem tkaninami, które mogły docierać do Toszka nawet z obszarów dzisiejszej Wielkiej Brytanii czy Szkocji. To drobny obiekt, który nagle otwiera okno na ponadregionalne kontakty dawnej rezydencji.
Dlaczego warto obejrzeć ten film?
Nowy materiał wideo nie jest tylko kroniką jednego sezonu. To opowieść o tym, jak łączy się źródła pisane, wcześniejsze wyniki badań i najnowsze odkrycia, jak wygląda droga od „błota po kolana” do czystych rysunków naczyń w katalogu zabytków, oraz jak wiele można wyczytać z paru wydawałoby się przypadkowych przedmiotów.
Przypisy
- 1TURKOWSKI W. (zdjęcia i montaż). Badania archeologiczne na zamku w Toszku. YouTube, opublikowane przez Turkowski Video Productions, 15.11.2025, https://youtu.be/8LHW2tifpXQ
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
