Tam, gdzie dziś królują piach i susza, przed tysiącami lat istniały jeziora, które przyciągały łowców-zbieraczy. Dzięki najnowszym wynikom badań geoarcheologicznych wiemy, że w południowej Mongolii istniał wówczas znacznie bardziej przyjazny człowiekowi klimat. Polsko-mongolski zespół odkrył ślady krótkotrwałych obozowisk, miejsca produkcji narzędzi kamiennych oraz ślady pobytu człowieka w jaskini sięgające paleolitu.
Ponad 8 tys. lat temu, tam gdzie dziś rozciąga się suchy krajobraz pustyni Gobi, istniały rozległe jeziora i doliny porośnięte bujną roślinnością, przyciągające grupy łowców-zbieraczy. Od 2014 roku region ten bada interdyscyplinarny zespół pod kierownictwem prof. dr. hab. Mirosława Masojcia i prof. dr. hab. Józefa Szykulskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Współpracują z nimi badacze z Państwowego Instytutu Geologicznego, poznańskiego oddziału Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, Mongolskiej Akademii Nauk oraz Uniwersytetu Edukacyjnego w Ułan Bator.
Prace prowadzone są na pograniczu ajmaków Ömnögovĭ i Övörhangaj oraz w przedgórzu Altaju Mongolskiego (masyw Arts Bogdyn Nuruu). Szczególną uwagę poświęca się tzw. Dolinie Krzemiennej (Tsakhiurtyn Hondi), znanej z licznych wychodni krzemienia i koncentracji stanowisk paleolitycznych. Badanych jest pięć paleojezior oraz jaskinia oznaczona jako FV8, położona w dolinie rzeki Khutul Usny. Wyniki badań jednego ze stanowisk nad dawnym jeziorem Luulityn Toirom opublikowano niedawno w czasopiśmie naukowym „PLOS ONE”1MICHALEC G., SIKORA R., WINIARSKA-KABACIŃSKA M., ODSUREN D., WÓJCIK A., MOSKA P., SZMIT M., BAZARGUR D., BOBROWSKI P., … MASOJĆ M. 2025. Geoarchaeological research on site formation process, paleoenvironment, and human behaviors in the early Holocene of the Gobi Desert, Mongolia, „PLOS ONE”, 20 (9), s. 1–41, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0330209.. Głównym autorem publikacji jest Grzegorz Michalec, archeolog i doktorant Uniwersytetu Wrocławskiego, aktywnie uczestniczący w badaniach terenowych od początku projektu.
Zespół stosuje interdyscyplinarne podejście geoarcheologiczne, obejmujące różne dziedziny nauk o ziemi (geologia, geografia, etc.) i archeologii. To podejście badawcze ma na celu rekonstrukcje procesu formowania się stanowisk archeologicznych, zbadanie relacji człowieka z środowiskiem w zmieniających się warunkach klimatycznych plejstocenu i holocenu, jak również określenie stopnia mobilności i strategii przeżyciowych prehistorycznych społeczności łowców-zbieraczy. W przeprowadzonych badaniach, zastosowany został szereg różnych metod, w tym: wiercenia osadów i ich analiza, datowanie lumienscencyjne nawarstwień jezior, analiza traseologiczna zabytków, czy studia rozmieszczenia przestrzennego zabytków kamiennych.
Odkrycie paleojezior
Wszystkie zidentyfikowane zbiorniki wodne leżą kilka–kilkanaście kilometrów na południe od masywu Arts Bogdyn, w dolinie otoczonej wydmami. Jednym z nich jest jezioro Luulityn Toirom, nad którym odkryto osadę z wczesnego holocenu oraz – dzięki analizom osadów – ślady jego dawnego zasięgu.
Badania sedymentologiczne wykazały, że jezioro istniało już w późnym plejstocenie, ok. 90 tys. lat temu i przetrwało do wczesnego holocenu. Datowanie luminescencyjne osadów wskazuje, że górne warstwy osadów ilastych są starsze niż 8130±83 lat temu, co wskazuje, że w tym czasie warunki były znacznie bardziej wilgotne niż obecnie. Obecność wody, roślinności i zwierzyny tworzyła idealne warunki do krótkotrwałego osadnictwa.
Analiza przestrzennego rozmieszczenia zabytków oraz studiom składankowym (dopasowywania rozbitych elementów pochodzących z produkcji półsurowca do wykonywania narzędzi kamiennych oraz samego procesu produkcji tych narzędzi) pozwoliła odtworzyć historię tego miejsca. Początkowo obozowisko położone było nad brzegiem palejeziora przy sezonowo aktywnym cieku wodnym. Następnie, po opuszczeniu tego miejsca, sezonowy napływ wody w trakcie okresach deszczowych spowodował przemieszczenie materiału archeologicznego. Z czasem osady eoliczne – przemieszczane przez wiatr – pokryły wcześniejsze warstwy, tworząc typowe dla pustyni formy wydmowe.
Z czego wykonywano narzędzia?
W miejscu dawnych obozowisk znaleziono setki mikrolitycznych narzędzi i odpadów z ich produkcji. Czerwony Jaspis i chalcedon były najchętniej stosowanymi surowcami w produkcji, ze względu na ich bardzo dobre właściwości. Z brył tych surowców, przy zastosowaniu techniki nacisku, wytwarzano półsurowiec zwany przez archeologów wiórkami – specyficzne odłupki odszczepione od rdzeni (wcześniej przygotowanych brył surowca) o długości 5–6 cm i szerokości nie większej niż jeden centymetr. Wiórki te przetwarzano na elementy broni myśliwskiej m.in.. np. groty strzał oraz narzędzia służące do innych czynności wykonywanych w obozie. Rzadziej trafiają się egzemplarze z opalu czy krzemienia, ale jaspis zdecydowanie dominuje – co potwierdza, że surowiec ten pozyskiwano z pobliskiej „Jasper Valley”.
Badania traseologiczne ujawniły ślady użytkowania ostrzy: cięcie mięsa, skórowanie, ale też obróbkę roślin. Wskazuje to na zróżnicowaną dietę i wykorzystywanie zarówno zasobów zwierzęcych, jak i roślinnych.
Powrót do jaskiń gdy robiło się zimno
Zidentyfikowane źródła surowców do produkcji narzędzi wskazują na wysoki stopień mobilności pradawnych grup. Część z nich pochodziła co prawda z lokalnych źródeł (tzw. Dolina Krzemieni oraz Dolina Jaspisu), ale wciąż ludzie przemierzali wiele kilometrów między polowaniami a miejscami poboru materiału. Tym samym każdy obóz bazował na tym, co udało się przynieść – to oznacza długodystansowe wędrówki za stadami zwierząt, jak i za sezonowymi roślinami.
Wyniki badań podkreślają również elastyczność strategii przetrwania. Pobyt łowców-zbieraczy nad jeziorem Luulityn Toirom był krótkotrwały – pozostałości sugerują obozowisko kilkuosobowej, grupy albo kilku grup łowiących razem. Jak zauważa prof. Masojć w wywiadzie dla portalu „Nauka w Polsce”, populacje te prawdopodobnie korzystały z tzw. korytarzy migracyjnych między masywami górskimi. Kiedy warunki klimatyczne stawały się uciążliwe, łowcy-zbieracze uciekali w tereny wyżynne, które traktowały jako refugia, miejsca schronienia przed trudnościami.
W trakcie prowadzonych prac znaleziono nawet ślady najdawniejszych prehistorycznych pobytów w jaskiniach Ałtaju Gobijskiego – w dwóch odkrytych schroniskach odnotowano aktywność człowieka sięgającą 27 tys. lat temu, a w jednym z nich wydobyto ząb człowieka sprzed ok. 25 tys. lat. To najstarsze ludzkie szczątki, jakie odkryto do tej pory na terenie Mongolii w trakcie badań archeologicznych.
Odkrycia zespołu uzupełniają wcześniejsze ustalenia z Gobi – m.in. znalezienie najstarszej ceramiki sprzed ok. 10,5 tys. lat oraz licznych obozowisk paleolitu2BOBROWSKI P., JÓRDECZKA M., MASOJĆ M., GUNCHINSUREN B., GOSLAR T., SIKORA R., MUNTOWSKI P., ODSUREN D., SZMIT M., … SZYKULSKI J. 2025. The earliest Holocene wanderers through the Gobi Desert evidenced by the radiocarbon chronology of the lakeshore settlement near the Tsakhiurtyn Hondi, Mongolia, „Radiocarbon”(2025/03/27), 67 (3), s. 461–470, https://doi.org/DOI: 10.1017/RDC.2025.4.. Jednak to nowe dane z wczesnego holocenu pokazują, że region ten był korzystny do zasiedlenia już na długo przed szczytowym ociepleniem (tzw. optymalnym okresem środkowoholoceńskim). Obecność zbiorników wodnych i bogactwo surowców czyniły je atrakcyjnymi na długo przed osiągnięciem klimatycznego optimum.
Więcej o badaniach w Mongolii przeczytać można również w artykule „Społeczności plejstocenu i wczesnego holocenu na Pustyni Gobi i w Ałtaju” opublikowanym w „Archeologii Żywej” 1 (91) 2024.
Źródło: profil Facebook Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (facebook.com), PLOS One (journal.plos.org), portal Nauka w Polsce (naukawpolsce.pl),
Przypisy
- 1MICHALEC G., SIKORA R., WINIARSKA-KABACIŃSKA M., ODSUREN D., WÓJCIK A., MOSKA P., SZMIT M., BAZARGUR D., BOBROWSKI P., … MASOJĆ M. 2025. Geoarchaeological research on site formation process, paleoenvironment, and human behaviors in the early Holocene of the Gobi Desert, Mongolia, „PLOS ONE”, 20 (9), s. 1–41, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0330209.
- 2BOBROWSKI P., JÓRDECZKA M., MASOJĆ M., GUNCHINSUREN B., GOSLAR T., SIKORA R., MUNTOWSKI P., ODSUREN D., SZMIT M., … SZYKULSKI J. 2025. The earliest Holocene wanderers through the Gobi Desert evidenced by the radiocarbon chronology of the lakeshore settlement near the Tsakhiurtyn Hondi, Mongolia, „Radiocarbon”(2025/03/27), 67 (3), s. 461–470, https://doi.org/DOI: 10.1017/RDC.2025.4.
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
