W Dolinie Śmierci w Chojnicach historia wciąż przemawia przez ziemię. Miejsce to, naznaczone tragicznymi wydarzeniami z jesieni 1939 roku, stało się kluczowym obszarem badań, prowadzonych przez interdyscyplinarny zespół dr. Dawida Kobiałki we współpracy z pionem śledczym Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku. Ich wspólne działania doprowadziły do ujawnienia nowych dowodów niemieckich zbrodni oraz odkrycia nieznanych wcześniej zbiorowych mogił.
Jesienią 1939 roku na polach w pobliżu Chojnic Niemcy przeprowadzili masowe egzekucje, wykorzystując polskie rowy strzeleckie wykopane zaledwie kilka miesięcy wcześniej. Ofiarami byli przedstawiciele lokalnej inteligencji – duchowni, nauczyciele, urzędnicy, rolnicy – oraz pacjenci Krajowych Zakładów Opieki Społecznej. Okrutny los spotkał co najmniej 218 osób umysłowo chorych, zamordowanych i ukrytych w zbiorowych mogiłach.
Zbrodnie Doliny Śmierci – świadectwo barbarzyństwa
Relacje świadków, w tym tragiczne opisy dantejskich scen przed egzekucjami, przypominają o skali dehumanizacji, jakiej dopuścili się niemieccy okupanci. Tadeusz Kuta w swojej pracy wspomina, że ofiary były mordowane strzałami w tył głowy, a ich ciała wrzucano do wcześniej wykopanych dołów. Jedno z najbardziej wstrząsających świadectw opisuje chaos i przerażenie wśród pacjentów tuż przed egzekucją.
Od 2020 roku interdyscyplinarny zespół pod kierunkiem dr. Dawida Kobiałki z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego realizuje projekt „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939”, finansowany przez Narodowe Centrum Nauki. Współpraca z pionem śledczym IPN w Gdańsku umożliwiła połączenie archeologicznych metod badawczych z procesowymi czynnościami prokuratorskimi. Badania te obejmują kwerendy archiwalne, analizy zdjęć lotniczych i skanowania laserowego, prospekcję geofizyczną oraz wykrywacze metali.
W 2024 roku prace doprowadziły do odkrycia dwóch masowych grobów. Pierwszy, o długości około 100 metrów, zawierał szczątki kilkudziesięciu osób zamordowanych z użyciem broni krótkiej. Drugi to miejsce ukrycia ciał pacjentów Krajowych Zakładów Opieki Społecznej – szczątki spoczywały warstwowo, a ich układ wskazuje na celowe ukrycie śladów zbrodni.
Na części czaszek oraz kościach długich odnaleziono ślady obrażeń typowych dla egzekucji – otwory wlotowe i wylotowe pocisków, pęknięcia oraz rozkawałkowanie kości. W grobie znaleziono także liczne artefakty, w tym łuski i pociski pochodzące z niemieckiej broni palnej, głównie krótkiego kalibru (7,65×17 mm Browning oraz 9 mm Parabellum). To potwierdza, że mordy były dokonywane z bliskiej odległości, co dodatkowo wzmacnia obraz brutalności tych zbrodni. Wpisują się one w niemiecką politykę eksterminacji osób uznanych za „nieprzydatne” społeczeństwu w ramach programu Akcji T4, która objęła osoby chore psychicznie i niepełnosprawne.
Pamięć jako obowiązek
Prace badawcze w Dolinie Śmierci są czymś więcej niż tylko eksploracją przeszłości – to próba przywrócenia godności ofiarom oraz dostarczenia dowodów do śledztw dotyczących zbrodni wojennych. Wyniki badań są kluczowe dla zrozumienia mechanizmów zbrodni pomorskiej oraz umożliwienia identyfikacji ofiar.
Instytut Pamięci Narodowej apeluje do rodzin osób, które mogły paść ofiarą zbrodni pomorskiej, o kontakt z Oddziałem IPN w Gdańsku. Materiały genetyczne oraz wspomnienia krewnych mogą pomóc w identyfikacji ofiar i poszerzeniu wiedzy o wydarzeniach z 1939 roku.
Dolina Śmierci w Chojnicach to miejsce, które przypomina o konieczności badania i dokumentowania zbrodni wojennych. Dzięki pracy zespołu dr. Kobiałki i pionu śledczego IPN historia tych, którzy stracili życie, nie zostanie zapomniana. Archeologia pamięci otwiera przed nami nowe perspektywy w odkrywaniu przeszłości i pełni ważną rolę w budowaniu historycznej świadomości.
Źródło: gdansk.ipn.gov.pl
Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”
