Do rejestru zabytków województwa lubelskiego, pod numerem A/65, zostało wpisane otoczenie wieży o charakterze sakralno-obronnym wraz ze wzgórzem w Stołpiu. Do podjęcia decyzji przyczyniły się odkrycia poczynione w latach 2015, 2018 i 2021.
Sama wieża została uznana za zabytek w 1956 r., a w 1966 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie wydał decyzję o jej wpisie do rejestru.
W ostatnich latach jednak przeprowadzone zostały wykopaliskowe badania archeologiczne dla potrzeb planowanego zagospodarowania terenu wokół zabytku. Jednym z najważniejszych odkryć na terenie nieruchomości stanowiącej otoczenie zabytku, było ujawnienie wyjątkowej w formie konstrukcji i użytych do budowy materiałów, nieznanej wcześniej budowli zinterpretowanej jako kapliczka. Budowla ta jest usytuowana nad obudowanymi źródłami zasilającymi zlewnię wód położoną w granicach działki nr 2 w Stołpiu.
Podczas badań ustalono, że z gródka otaczającego wieżę prowadził utwardzany trakt pieszy do reprezentacyjnej budowli ze źródłem. Przypuszcza się, że ze źródła korzystano już w XII w. Na podstawie odkrytych zabytków ruchomych należy sądzić, że nieznany budynek ze źródłem funkcjonował głównie w okresie wczesnego średniowiecza – w XIII w., a później nieprzerwanie aż do XVIII-XIX w., kiedy to źródło zostało z nieznanych powodów zasypane.
Ponadto stwierdzono, że na zachód od odkrytej kapliczki znajdują się pozostałości innej, nieznanej budowli kamiennej, odkryte w zlewni źródeł w pobliżu przepustu wodnego na południowym brzegu. jej relikty stanowiły kamienie ze śladami zaprawy oraz duży detal kamienny z pozostałościami zaprawy wapiennej długości 77 cm i grubości 19-20 cm (nadproże lub próg). W czasie badań odkryto także wiele archeologicznych zabytków ruchomych.
Dokonane odkrycia zmienić mogą dotychczasowe ustalenia naukowe dotyczące wyglądu i czasu powstania zespołu wieżowego w Stołpiu. W jego skład wchodzą wieża, gródek i pozostałe elementy zagospodarowania terenu nieruchomości wraz ze zlewnią wód, zasilaną źródłami znajdującymi się w granicach działki.
Wieża z gródkiem, unikatowa kapliczka oraz obudowane źródła, powstałe w podobnym okresie tworzyły prawdopodobnie zespół – wyjątkowy w skali Europy w okresie wczesnego średniowiecza i średniowiecza, który ma niezaprzeczalną wartość naukową i historyczną. Wymienione elementy były najprawdopodobniej ściśle ze sobą powiązane funkcjonalnie i współtworzyły unikalną i nierozerwalną całość w ówczesnym krajobrazie kulturowym ziemi chełmskiej.
Źródło tekstu i zdjęć: profil Facebook Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie jest organem administracji zespolonej, działającej w imieniu Wojewody Lubelskiego. Artykuły publikowane na stronie Archeologii Żywej pochodzą z ich profilu Facebook, na którym informują o realizowanych obecnie i w przeszłości pracach konserwatorskich przy zabytkach ruchomych i nieruchomych na terenie woj. lubelskiego.
