Historia Lucy – najsłynniejszego australopiteka z Etiopii

Żyjąca 3,2 miliona lat temu Lucy, przedstawicielka gatunku Australopithecus afarensis nazywana jest wielką damą nauki. Jej odkrycie było punktem zwrotnym w badaniach nad ewolucją człowieka. Lucy stała się ikoną nauki, ale też symbolem etiopskiego nacjonalizmu, artefaktem kulturowym oraz okazem wzorcowym, do którego porównywano inne znaleziska kopalne.

Badania nad pochodzeniem ludzkości w Afryce Wschodniej prowadzone są od lat 30. XX w. Ich rozkwit nastąpił w połowie lat 70-tych dzięki wielu projektom badawczym, które przyczyniły się do odkryć kopalnych homininów na terenie Wielkiego Rowu Afrykańskiego. Interesującym geologicznie obszarem jest Trójkąt Afarski, gdzie występują liczne miejsca obfitujące w skamieniałości. W jego obrębie leży Kotlina Danakilska z Formacją Hadar (osadowa formacja geologiczna datowana na 3,5 – 2,3 mln lat temu). Zapoczątkowane przez francuskiego geologa i paleoantropologa Maurice Taieb w 1970 r. badania w regionie Hadar w Etiopii, kontynuowane w kolejnych latach przez The International Afar Research Expedition (IARE), doprowadziły do pozyskania ogromnej ilości kopalnych szczątków różnych ssaków oraz pojedynczych kości homininów.

Do najważniejszego odkrycia doszło 24 listopada 1974 r. Według relacji Donalda Johansona opublikowanej w książce z 1981 r. „Lucy: The Begining of Humankind”, tego dnia on i Tom Gray wyruszyli wczesnym rankiem, aby zmapować skamieniałości na kolejnym stanowisku. Ich droga powrotna do samochodu wiodła przez wąwóz za szczytem wzniesienia, na którym pracowali przez cały ranek. Był on wcześniej sprawdzany co najmniej dwukrotnie przez innych pracowników. Ich uwagę przykuł leżący na zboczu fragment kości przedramienia. W pobliżu zauważyli inne kości: fragmenty kości udowej, kilka żeber, kręgi, część miednicy, żuchwę i kawałki czaszki należące jak przypuszczali do pojedynczego szkieletu hominina. W trakcie trzytygodniowych wykopalisk pozyskano znaczny zbiór kości, z których żadna nie duplikowała się, co potwierdziło, że są to szczątki jednego osobnika.

Chrzest odkrytych szczątków

Znalezisko otrzymało nr katalogowy AL 288- 1 (Afar Lokality, dokładna lokalizacja geologiczna i nr katalogowy okazu) i zostało opisane jako kompletny w 40% szkielet samicy bardzo dawnego hominina. Imię Lucy nadano skamielinie pod wpływem piosenki Beatlesów „Lucy in the Sky with Diamonds”, odtwarzanej wielokrotnie w obozie przez świętujących odkrycie członków ekspedycji. W Etiopii znana jest również jako Dinkinesh, co w języku amharskim oznacza „Jesteś wspaniała” oraz Heelomali – w języku afar tłumaczone jako „Ona jest wyjątkowa”. Dopiero cztery lata po odkryciu Lucy otrzymała naukową nazwę Australopithecus afarensis – południowa małpa człekokształtna z Afaru.

Powiązanie skamieliny z konkretnym, w tym przypadku nowym gatunkiem wpisuje ją w ewolucyjną historię ludzkości. Odkrycie AL 288-1 miało fundamentalne znaczenie dla rozwoju paleoantropologii, bowiem był to wówczas najbardziej kompletny szkielet hominina z pliocenu. Dzięki niemu naukowcy mogli uzyskać odpowiedzi na pytania dotyczące dymorfizmu płciowego w obrębie gatunku, sposobu poruszania się, wyglądu, diety i nisz ekologicznych zajmowanych przez Australopithecus afarensis oraz wykorzystania przez niego zasobów środowiska. Osady w których znaleziono Lucy zostały datowane metodą argonową (39Ar – 40Ar) na 3,22 i 3,18 miliona lat. Chronologię określono na podstawie 2 próbek zawierających popiół wulkaniczny, pobranych 18 i 1 m poniżej miejsca odkrycia szczątków hominina.

Jak wyglądała Lucy?

Dzięki zachowanym kościom długim, fragmentom czaszki, żeber i kręgów oraz kości krzyżowej, biodrowej i łonowej naukowcy podjęli próby odtworzenia wyglądu przyżyciowego Lucy oraz sposobu jej lokomocji. Ustalono, że miała 1,1 m wzrostu i ważyła około 29 kg. Miała dużą szczękę, niskie czoło, małą mózgoczaszkę o pojemności 375 – 500 cm3, długie ramiona i stożkowatą klatkę piersiową. Płeć skamieliny określono na podstawie budowy miednicy oraz niewielkich wymiarów ciała. Lucy była drobna w porównaniu z samcami swojego gatunku. To skłoniło niektórych badaczy do zasugerowania, że mogła żyć w społeczeństwie poligamicznym, w grupie kontrolowanej przez jednego dominującego samca, jak dzisiejsze grupy goryli.

W chwili śmierci Lucy osiągnęła wiek dorosły, o czym świadczy zakończony proces wzrostu kości (nasady połączone z trzonem kości, zarośnięte szwy czaszkowe) oraz wyrżnięte i lekko zużyte trzecie zęby trzonowe tzw. zęby mądrości. Szkielet kobiety miał cechy wskazujące na dwunożność, widoczne w budowie miednicy, kości udowej i rzepki, dostosowane do wyprostowanej postawy i potrzeby balansowania tułowia tylko na jednej kończynie przy każdym kroku. Kręgi wykazują krzywizny kręgosłupa charakterystyczne dla postawy wyprostowanej oraz oznaki choroby zwyrodnieniowej. Lewa kość udowa ma cechy prymitywne, głowa kości jest mała, a szyjka krótka. Jednak krętarz większy jest niski i podobny do ludzkiego – mimo, że w przeciwieństwie do człowieka znajduje się wyżej niż głowa kości udowej. Kość biodrowa jest szeroka, ale panewka stawowa mała i prymitywna.

Stosunek długości kości ramiennej do kości udowej wynosi 84,6%, dla porównania u współczesnych ludzi to 71,8%, a u szympansów pospolitych 97,8%, co wskazuje, że albo ramiona Australopithecus afarensis zaczęły się skracać, albo nogi zaczęły się wydłużać lub obie zmiany występowały jednocześnie. Autorami najnowszej rekonstrukcji wyglądu Lucy, wykorzystującej nowoczesną technikę stosowaną m.in. w kryminalistyce, są naukowcy z Wydziału Anatomii i Patologii Uniwersytetu Adelaide w Australii.

Odtworzenie twarzy było nie lada wyzwaniem, bo kości twarzoczaszki prawie nie zachowały się. Kształt głowy oparto na dość kompletnej części żuchwy. Do modelowania użyto różnych pigmentowanych odlewów silikonowych. Skórze samicy nadano odcień podobny do karnacji małp bonobo (Pan paniscus). Za pomocą zaprojektowanych równań uwzględniających dane dotyczące grubości skóry współczesnych ludzi podjęto próbę określenia grubości skóry wczesnego człowieka. Australijscy naukowcy przeanalizowali przedstawienia praludzi na całym świecie i zauważyli duże rozbieżności, nawet w przypadku wizerunków tych samych osobników. Rekonstrukcja wciąż jest bardziej sztuką niż nauką, a te wykonane przez artystów nie zawsze opierają się na przesłankach czysto naukowych.

Jak umarła Lucy?

W 2016 r. naukowcy zasugerowali, że przyczyną śmierci Lucy były obrażenia powstałe na skutek upadku z drzewa. Tomografia komputerowa ujawniła złamania na kościach kończyn górnych podobne do tych, które obserwowano u osób spadających z dużej wysokości. Badacze są przekonani, że zaobserwowane urazy były na tyle poważne, że mogły spowodować również uszkodzenia narządów wewnętrznych. Wskazali również, że wiele pęknięć nastąpiło w okresie przedśmiertnym, a nie w czasie, gdy kości ulegały fosylizacji lub działaniu procesów podepozycyjnych.

Nie wszyscy zgadzają się z tym wnioskiem twierdząc, że istnieją inne wiarygodne wyjaśnienia pęknięć, takie jak zadeptanie przez zwierzęta po śmierci. Na szkielecie Lucy, poza pojedynczym śladem nakłucia zęba drapieżnika na górnej części lewej kości łonowej, nie stwierdzono wyraźnych śladów zostawionych przez zwierzęta. Owo nakłucie mogło powstać w chwili lub krótko po śmierci i nie mieć związku z jej zgonem.

Podróże szczątków Lucy

Odkrycie Lucy zbiegło się w czasie wojną domową w Etiopii i egzekucją byłych urzędników cesarza Hajle Syllasie. Powodem rozstrzelania elity był fakt ukrywania przez nią klęski głodu w Wello oraz śmierci dziesiątek tysięcy nomadów zamieszkujących Kotlinę Danakilską na skutek zaniedbań rządu. Wydarzenia te sprawiły, że Lucy znalazła się w samym środku nacjonalistycznej narracji. Stała się dla Etiopii symbolem tożsamości i odegrała ważną rolę w definiowaniu historii narodowej. W Addis Abebie odbywają się coroczne zawody piłkarskie o puchar Lucy, a jej imieniem nazwano liczne kawiarnie, szkołę maszynopisania, a nawet magazyn polityczny.

Po odkryciu, za zgodą rządu Etiopii fragmenty szkieletu Lucy zostały przekazane do Muzeum Historii Naturalnej w Cleveland w Ohio na okres 5 lat w celu oczyszczenia, ustabilizowania, gruntownego zbadania i sporządzenia odlewów kości. W styczniu 1980 r. wróciła do Narodowego Muzeum w Etiopii i nie opuszczała go aż do 2007 r., kiedy to postanowiono wykorzystać jej potencjał do promowania kraju.

W latach 2007 – 2013 odbyła się sześcioletnia objazdowa wystawa po Stanach Zjednoczonych zatytułowana „Lucy’s Legacy: The Hidden Treasures of Ethiopia”. Żywiono nadzieję, że tournée zwiększy świadomość na temat kultury i dziedzictwa Etiopii oraz, że kraj ten będzie postrzegany jako kolebka ludzkości i cywilizacji. Część dochodów z wystaw została przeznaczona na modernizację muzeów w Etiopii. Prezentowanie oryginalnych kości, a nie ich odlewów, wzbudziło ogromne kontrowersje. Niektóre muzea odmówiły goszczenia wystawy w obawie przed ewentualnym uszkodzeniem delikatnego szkieletu.

Kustosz Ron Harvey wspominał „Lucy podróżowała samolotem w pierwszej klasie, w schowku bagażowym nad siedzeniami, a jej siedemdziesiąt sześć kopalnych fragmentów podzielono między dwie walizki Pelican, które mogły unosić się na wodzie, gdyby, nie daj Boże, samolot rozbił się na oceanie”¹⁾PYNE L., LANCZEWSKI T. 2019. Siedem szkieletów: historia najsłynniejszych ludzkich skamieniałości, Kraków, s. 212. Każdy fragment szkieletu spakowano w małe plastikowe woreczki zamykane na zasuwki i dołączono do nich zdjęcia każdego kawałka kości. Podczas pobytu w Teksasie we wrześniu 2008 r. Lucy została przewieziona do Uniwersytetu Teksańskiego w Austin w celu wykonania skanów techniką tomografii komputerowej. W maju 2013 r. Etiopia świętowała jej powrót. Żadna z kości nie została uszkodzona nawet w najmniejszym stopniu. Obecnie jej szczątki przechowywane są w specjalnym sejfie w laboratorium paleoantropologicznym Narodowego Muzeum Etiopii w Addis Abebie. Na ekspozycjach muzealnych prezentowane są odlewy szkieletu Lucy.

Co wiemy o Australopithecus afarensis?

Najnowsze odkrycia dowodzą, że Australopithecus afarensis zamieszkiwał Afrykę Wschodnią 3,7 – 1,3 mln lat temu. Jego szczątki odkryto w Etiopii, Tanzanii oraz Kenii. Był istotą dwunożną o krępej budowie ciała, która prowadziła naziemny tryb życia. Koronnym dowodem, że chodził tak jak my, czyli miał wysklepioną stopę oraz zbieżny duży palec u nogi, jest odkrycie na stanowisku koło Hadar liczącej około 3,2 mln lat czwartej kości śródstopia. Jej kształt świadczy o tym, że stopa australopiteka miała łukowato wysklepione podbicie, które jest kluczowe dla pionowego sposobu poruszania się.

Innym dowodem są skamieniałe odciski stóp sprzed 3,6 mln lat pozostawione przez przedstawicieli tego gatunku na terenie Tanzanii. Wydaje się, że Australopithecus afarensis miał stożkową klatkę piersiową jak współczesne małpy człekokształtne, co zapewniało miejsce na duży żołądek i dłuższe jelita potrzebne do trawienia pokarmu roślinnego, a także pokaźną muskulaturę szczęk ułatwiającą żucie materiału roślinnego. Przedstawiciele tego gatunku korzystali z zasobów różnorodnych środowisk: lasów, łąk i wód.

Powodem przejścia do naziemnego trybu życia mogło być poszukiwanie jedzenia i zmiana diety. Badania resztek jedzenia uwięzionych na zachowanych zębach homininów pokazują, że około 3,5 miliona lat temu kilka gatunków rozszerzyło swoją dietę i poza owocami z drzew, zaczęli jeść trawy i turzyce oraz prawdopodobnie jaja i mięso. W 2010 r. archeolodzy odkryli kości zwierzęce ze śladami przypuszczalnie po narzędziach kamiennych, świadczące o tym, że krewni Lucy posługiwali się narzędziami. Choć dotąd nie znaleziono żadnych egzemplarzy z tak odległych czasów, nie byłoby dziwne gdyby australopiteki używały obciosanych kamieni czy innych prostych narzędzi.

Czy Lucy była naszym bezpośrednim przodkiem?

Rodowód człowieka jest bardzo skomplikowany. Istniało wiele gatunków wczesnych homininów, często żyjących obok siebie i być może krzyżujących się ze sobą. Obecnie jest ich znanych co najmniej 20 gatunków i nadal nie wiemy, z których ostatecznie wywodzi się Homo sapiens, a które były ewolucyjnymi ślepymi uliczkami. Nie jest nawet jasne, gdzie w Afryce ewoluował współczesny człowiek, czy była to Etiopia czy Republika Południowej Afryki, gdzie odkryto gatunek Australopithecus sediba, który żył około 2 miliony lat temu, czyli mniej więcej wtedy, gdy po raz pierwszy pojawił się rodzaj Homo.

Odkrycie Lucy było punktem zwrotnym w badaniach nad ewolucją człowieka. Od tego czasu nowe odkrycia i analizy z wykorzystaniem nowoczesnych technologii przybliżają nas do poznania naszych przodków. Historia Lucy uświadamia nam, że nauka nie działa w próżni kulturowej i jest powiązana z polityką i gospodarką. Pozostawia nas również z pytaniem co sprawia, że niektóre znaleziska stają się słynne i potrafią silnie oddziaływać na zbiorową wyobraźnię.

Wybrana literatura

• JOHANSON D.C., WONG K. 2010. Lucy’s legacy: the quest for human origins, New York.
• KAPPELMAN J., KETCHAM R.A., PEARCE S., TODD L., AKINS W., COLBERT M.W., FESEHA M., MAISANO J.A., WITZEL A. 2016. Perimortem fractures in Lucy suggest mortality from fall out of tall tree, „Nature”, 537 (7621), s. 503–507, https://doi.org/10.1038/nature19332.
• PYNE L., LANCZEWSKI T. 2019. Siedem szkieletów: historia najsłynniejszych ludzkich skamieniałości, Kraków.

---