Sztuka naskalna Australii

Australia jest najsuchszym zamieszkanym kontynentem. Jednak jej współrzędne geograficzne i rozmiary decydują, że kontynent ten cechuje szeroki zakres warunków klimatycznych. Sztukę naskalną można odnaleźć we wszystkich australijskich bioregionach, od lasów deszczowych Tasmanii na południowym wschodzie, poprzez rozległe piaszczyste pustynie interioru, aż po surowe i odległe tropikalne wąwozy i wyspy na północy oraz północnym zachodzie.

W odległych częściach Australii sztuka naskalna pozostaje integralną częścią kultury i systemów wierzeń Rdzennych Mieszkańców (Aborygenów). Ich trzonem, choć różniącym się czasem formą i szczegółami, jest koncepcja Czasu Snu (ang. Dreamtime lub Dreaming), czyli wszechogarniającego światopoglądu, według którego ziemia, przyroda, Przodkowie odpowiedzialni za stworzenie ziemi oraz Rdzenni Mieszkańcy są ze sobą wzajemnie powiązani tworząc integralną całość. Związek Czasu Snu ze sztuką naskalną może być dwojakiego rodzaju – może on być jej tematem, odnosić się też może do wierzenia, że autorami malowideł lub rytów naskalnych byli Pierwotni Przodkowie, którzy mieli je wykonać właśnie w owym Czasie Snu.

W tych częściach Australii, gdzie Aborygeni zachowali dostęp do miejsca ze sztuką, jest ona przez nich otaczana troską, zachowują oni też w pamięci określone historie z nią związane. W wielu rejonach Australii, osiedlający się przybysze z Europy doprowadzili jednak do tego, że społeczności Rdzennych Mieszkańców musiały przenieść się na inne tereny, co pozbawiło ich dostępu do miejsc ze sztuką. W rezultacie wiedza na temat jej funkcji i znaczenia uległa zatraceniu. Jakkolwiek to odizolowanie Aborygenów od miejsc ze sztuką naskalną znacząco wpłynęło na zachowanie wiedzy o jej znaczeniu, utrzymali oni prawa do tego dziedzictwa, które postrzegają jako ważny aspekt swojej kultury.

POCZĄTKI BADAŃ

Etnograficzne dokumentowanie tradycyjnego życia Aborygenów rozpoczęło się już w XIX wieku i było kontynuowane przez cały wiek XX. Badania te pokazały ogromną różnorodność rdzennych praktyk kulturowych, w tym także rozmaitość funkcji jakie pełniła sztuka naskalna oraz wielość znaczeń jakie mogą mieć poszczególne jej motywy. Stało się to istotnym ostrzeżeniem dla badaczy przed próbami dosłownego interpretowania co dany wizerunek przedstawia lub jakie jest jego znaczenie. Posługiwanie się analogiami etnograficznymi w celu wyjaśnienia znaczenia określonych przykładów sztuki naskalnej jest stąd metodą, której badacze w Australii unikają, także z tego powodu, że źródła archeologiczne dowodzą, że społeczności aborygeńskie ulegały dynamicznym przemianom w ciągu całej ich historii.

W XX wieku do badań tych dołączyła archeologia, która tę różnorodność rdzennej kultury zaczęła dokumentować z perspektywy długiej historii zamieszkania kontynentu. Zdobyta wiedza na temat związku Aborygenów z australijską ziemią i jej dziedzictwem (w tym sztuką naskalną), przełożyła się ostatecznie na uznanie praw Aborygenów do tej spuścizny i doprowadziła do ustanowienia w całym kraju ustawodawstwa dotyczącego dziedzictwa i własności, które w 1993 r. ujęto w formę prawną tzw. Native Title Act.

Lata 70. i 80. XX wieku przyniosły kolejne zmiany – na australijskich uniwersytetach po raz pierwszy pojawiły się specjalistyczne kursy poświęcone sztuce naskalnej, będące integralną częścią studiów archeologicznych. Ówcześni kluczowi badacze, jak John Clegg, Michael Morwood i Andrée Rosenfeld, byli tymi, którzy za ich pośrednictwem wykształcili wielu współczesnych specjalistów. Australijskie studia nad sztuką naskalną ostatecznie dojrzały do tego, aby stać się samodzielną subdyscypliną archeologii, w której dominowały wówczas studia regionalne i krajobrazowe. W tym czasie nastąpiło także przesunięcie punktu ciężkości w badaniach sztuki naskalnej z idei patrzenia na malowidła i ryty „jak na obiekty” w stronę rozumienia sztuki naskalnej jako intencjonalnych działań ludzkich. Określony sposób tworzenia sztuki naskalnej, jej „styl”, postrzegano jako formę komunikacji, a same wizerunki naskalne jako wyraz interakcji grupowych lub manifestacji grupowych różnic, granic lub organizacji społecznej.

Uznanie znaczenia, jakie sztuka naskalna posiada dla Rdzennych Mieszkańców Australii, zaowocowało tym, że dziś archeolodzy każdorazowo konsultują swoje plany badawcze z przedstawicielami aborygeńskich społeczności. Wspólnie ustalają zasady współpracy, pozwolenie na publikowanie fotografii ukazujących sztukę, włączają także współpracujących z nimi przedstawicieli rdzennych społeczności do grona współautorów publikacji. Cały proces badawczy nakierowany jest zatem na to, aby zrozumieć jaką rolę sztuka naskalna odgrywała na przestrzeni czasu w strukturze i organizacji społecznej, działaniach gospodarczych, procesach mobilności, jak i sferze symboliczno-wierzeniowej.

Aktualne badania

Ważną cechą dzisiejszych badań jest interdyscyplinarność. Australijscy badacze sztuki naskalnej współpracują ze specjalistami z różnych dziedzin nauki, takich jak: chemia, geologia, geografia, fizyka, filozofia, wizualizacja, antropologia czy historia. Oznacza to także dla nich wsparcie ich badań licznymi nowymi technologiami. Australia ma dwa centra badawcze sztuki naskalnej: na Uniwersytecie Griffitha (The Place, Evolution and Rock Art Heritage Unit) i na Uniwersytecie Australii Zachodniej (The Centre for Rock Art Research + Management).

Udoskonalone techniki chronometryczne, takie jak metoda radiowęglowa AMS czy uranowo-torowa, które pozwalają datować zarówno wizerunki naskalne jak i powierzchnie skalne, na których się one znajdują, wprowadziły studia nad sztuką naskalną na zupełnie nową drogę. Umożliwiły nie tylko precyzyjne określenie jej wieku, pozwoliły także lepiej rozumieć czym właściwie one były, co ostatecznie istotnie wpłynęło na pozycję studiów nad sztuką naskalna w ogólnej archeologii.

Badacze dziś mają do dyspozycji np. aparaty fotograficzne wyposażone w cyfrowe technologie przetwarzania zdjęć, które pozwalają zobaczyć te aspekty malowideł, które dziś już są niewidoczne dla ludzkiego oka (np. DStretch). Dzięki przenośnym spektrometrom XRF możemy zaś już w terenie określać skład pierwiastkowy pigmentów, którymi wykonano malowidła. Z kolei rozwój regionalnych baz danych i aplikacji mobilnych służących do usprawnionego zbierania danych terenowych przyczyniły się do tego, że dysponujemy dziś już niewspółmiernie większą bazą informacji na temat sztuki naskalnej. Jak zostało wspomniane, naukowcy ściśle współpracują z rdzennymi organizacjami partnerskimi. Uznają bowiem, że właściwe zarządzanie i interpretacja sztuki naskalnej istotnie przekładają się na poprawę jakości życia Rdzennych Społeczności stając się imperatywem zrównoważonego rozwoju.

Datowanie australiskiej sztuki naskalnej

W australijskiej sztuce naskalnej wyróżnia się kilka zasadniczych „regionalnych” stylów. Reprezentują one grupy kulturowe, odpowiadające obszarom językowym lub regionom geograficznym, które łączą określone cechy stylistyczne. Owe style regionalne są świadectwem ogromnego zróżnicowania kulturowego całego kontynentu. Mapa obok pokazuje to w skali przestrzennej. To, czego zaś nie jest ona w stanie pokazać, to ogromny przedział czasu, w którym powstawała sztuka naskalna i w trakcie którego poszczególne jej style ulegały zmianom, zarówno w ramach danego regionu, jak i między regionami, często wręcz radykalnie.

Pierwszą próbą uporządkowania różnorodności australijskiej sztuki naskalnej w skali całego kontynentu był schemat chronologiczny zaproponowany przez Lesley Maynard. Był to model na wskroś ewolucyjny, wedle którego wszystko rozpocząć się miało od szeroko rozpowszechnionej tradycji wykonywania motywów zwierzęcych śladów i wzorów geometrycznych, która z upływem czasu miała ulec regionalizacji, a poszczególne motywy sztuki miały stopniowo ewoluować od prostych do bardziej złożonych. Model L. Maynard nie jest już akceptowany, gdyż wiek wyróżnionych przez nią faz stylistycznych w poszczególnych regionach Australii okazuje się czasem być wręcz odwrotny do tego co ona proponowała. W różnych częściach kraju istniały różne tradycje działań symbolicznych, a systematyczna i drobiazgowa praca coraz bardziej przybliża nas do poznania tych regionalnych różnic. Należy jednak odnotować, że jakkolwiek sformułowanie jednego modelu chronologicznego dla całego kontynentu jest niezwykle trudne i dyskusyjne, to obecność starszej i szeroko rozpowszechnionej geograficznie tradycji śladów i motywów geometrycznych poprzedzającej młodsze style cechujące poszczególne regiony, pozostaje wciąż aktualna.

Najstarsze zabytki sztuki naskalnej, które są ważne dla zrozumienia tradycji australijskiej pochodzą z wyspy Sulawesi, znajdującej się ok. 1 500 km na północ od Australii. Dzięki zastosowaniu metody uranowo-torowej, archeolodzy wydatowali odkryte tam malowidła, skryte pod wapiennymi nawisami skalnymi, na ponad 40 000 lat. Co interesujące, niektóre z nich wydają się podobne stylistycznie do najstarszych malowideł z Kimberley w północno-zachodniej Australii. Stylistyczna regionalność australijskiej sztuki naskalnej mogła się zatem zacząć kształtować już w plejstocenie, a proces ten ewidentnie nasilił się w holocenie, czemu mógł sprzyjać wzrost poziomu morza, w wyniku którego 7 000 lat temu Australia utraciła 25% swojej pierwotnej powierzchni.

Ukształtowanie się regionalnych stylów sztuki naskalnej w plejstocenie mogło mieć związek z regionalizacją pierwotnych populacji australijskich, do czego mogło dojść już 25 000 lat temu, jak wskazują wyniki najnowszych badań genetycznych. To na razie hipoteza, relacje pomiędzy geografią grup genetycznych a sztuką naskalną z pewnością wymagają dalszych badań. Pomimo tego, że dzięki zastosowaniu nowatorskich metod udało się uzyskać plejstoceńskie daty malowideł z Sulawesi, a także w Timorze Wschodnim, nadal jednak brak podobnych datowań dla Australii. Istotnym problemem blokującym postęp w stworzeniu chronologii australijskiej sztuki naskalnej jest zatem wciąż nikła ilość bezpośrednich datowań najstarszej sztuki naskalnej w poszczególnych regionach. Nieco lepiej sytuacja wygląda w przypadku holoceńskich malowideł – za pomocą metody radiowęglowej AMS udało się wydatować np. niektóre malowidła z regionu Sydney, w dystrykcie Chillagoe w Queensland i na Pustyni Zachodniej.

Wiarygodnie i bezpośrednio datowanych malowideł i petroglifów w Australii na czasy plejstocenu niestety brak. Taki wiek najwcześniejszej sztuki naskalnej na kontynencie jednak sugerują wykopaliska archeologiczne, w których odkryto fragmenty malowideł naskalnych, w plejstoceńskich warstwach kulturowych. Czasem wnioski o plejstoceńskim wieku sztuki są wyciągane pośrednio na podstawie analizy lokalnych i regionalnych chronologii. Warto także dodać, że na ponad 50 000 lat datowane są najstarsze ślady zamieszkania Sahulu (prahistorycznego lądu obejmującego w plejstocenie nie tylko Australię, ale i Nową Gwineę i Tasmanię, który uległ podziałowi na skutek podnoszącego się poziomu wód oceanu).

Nie mniej trudno pokusić się o wnioski na temat najstarszych petroglifów. W rejonie Queensland odkryto petroglify, które przykrywały plejstoceńskie depozyty, co wyznacza ich minimalny wiek. To jednak wyjątki. Datowanie petroglifów polega na analizie powłok mineralnych, które z czasem utworzyły się na powierzchni wizerunków i skały, na której je wykonano. Powłoki węglanowe, szczawianowe, krzemionkowe i pustynna patyna mają największy potencjał do oceny zmian geologicznych i mikroklimatycznych, które – jeśli uda się określić ich wiek – przekładają się na możliwość szacowania wieku petroglifów. Dla rozstrzygnięć chronologicznych pewien potencjał przedstawiają także same wizerunki. W nielicznych wypadkach próbowano wykazać, że w sztuce naskalnej mamy do czynienia z przedstawieniami megafauny plejstoceńskiej (ryc. na str. 29), ale sugestie te spotkały się ostrą krytyką. Brak stanowisk, na których ślady osadnictwa ludzkiego współwystępowałyby z wymarłą plejstoceńską megafauną jeszcze bardziej poddaje pod wątpliwość taką interpretację.

Zdecydowana większość sztuki naskalnej na całym kontynencie ma zatem metrykę holoceńską. Musimy jednak pamiętać, że wiele najstarszych źródeł archeologicznych zostało pochłoniętych przez wzrost poziomu morza w ciągu ostatnich 15 000 lat. Ale nawet tylko te zabytki sztuki naskalnej, które przetrwały do dziś, są wystarczającym świadectwem jak bujne i zróżnicowane życie wiedli pierwotni australijscy łowcy i zbieracze zanim dotarli tu pierwsi Europejczycy.

Wybrane regiony sztuki naskalnej w Australii

Okres kontaktu białego człowieka z rdzennymi społecznościami to kolejny etap historii australijskiej sztuki naskalnej. Formy tych kontaktów miały różny charakter w poszczególnych rejonach kraju w zależności od tego czy dotyczyły one podróżników, osadników, farmerów, poławiaczy pereł, wielorybników, czy np. kompanii górniczych. Sztuka naskalna tego okresu pokazuje, że Rdzenni Mieszkańcy Australii byli uważnymi obserwatorami otaczającego ich świata i aktywnymi uczestnikami procesów wymiany międzykulturowej, a nie tylko biernymi ofiarami tej fazy historii Australii. W północnej Australii bardzo charakterystycznym motywem sztuki naskalnej tego okresu są przedstawienia łodzi rybackich, najpewniej należących do Makasarów – sulaweskich poławiaczy strzykiew, którzy w tym celu zaczęli eksplorować północne wybrzeża Australii już w XVIII wieku. Malowidła naskalne tych łodzi kodują złożone relacje pomiędzy Aborygenami a tymi morskimi przybyszami z północy, w których ci pierwsi najpewniej aktywnie uczestniczyli.

Poniżej kilka głównych regionów, które świetnie demonstrują różnorodność sztuki naskalnej w poszczególnych częściach kontynentu.

• 

• 

• 

Region Sydney-Hawkesbury

Region Sydney znajduje się na żyznym południowo- -wschodnim wybrzeżu Australii. To właśnie tam w 1788 r. Brytyjczycy założyli kolonię karną, zaznaczając tym pierwszą stałą obecność Europejczyków na lądzie australijskim.

Rejon Sydney to bogaty zbiór sztuki naskalnej, zarówno petroglifów znajdowanych na płaskich powierzchniach skał piaskowcowych, jak i malowideł, do tworzenia których z kolei wybierano wnętrza schronisk skalnych. Wśród malowideł są wizerunki wykonywane techniką szablonu (do skały przykładano przedmiot lub dłoń i rozpryskiwano farbę dookoła w wyniku czego powstawał wizerunek) oraz przedstawienia rysowane i malowane. Za pomocą każdej z tych technik tworzono przedstawienia ludzi, zwierząt lądowych i morskich oraz ptaków. Na podstawie różnych rozmiarów konturowych wizerunków dłoni możemy wnioskować, że w tradycji wykonywania malowideł naskalnych uczestniczyli wszyscy członkowie społeczności. W technice szablonu utrwalono niezwykle bogatą sferę kultury materialnej sprzed momentu kontaktu z białym człowiekiem: kamienne siekiery, bumerangi, miotacze oszczepów, drewniane motyki, ale i unikalne obiekty, takie jak gałązki, skóry czy ogony kangurów. Wszystkie te formy sztuki naskalnej reprezentują jedną tradycję, która w rejonie Sydney trwała na przestrzeni ostatnich 3 000 / 5 000 lat zanim doszło do spotkania z europejskimi przybyszami.

W sztuce okresu kontaktu w tym rejonie niezwykle często występują wizerunki łodzi, które należy postrzegać raczej jako świadectwo wnikliwej obserwacji aniżeli zaawansowanej wiedzy. Sztuka naskalna tego okresu wskazuje, że artyści rejonu Sydney byli świadomi przybycia obcych, jednak jej natura i dystrybucja świadczą, że reakcja Aborygenów na ich nadejście nie trwała zbyt długo.

Murujuga (Archipelag Dampiera)

Archipelag Dampiera (Murujuga), stanowiący północno- -zachodni skraj kontynentu, skrywa około miliona rytych wizerunków naskalnych. Na etapy rozwoju sztuki w tej prowincji składa się co najmniej siedem faz stylów określonych na podstawie analizy kontrastu wizerunków względem barwy powierzchni skalnej, techniki wykonania, tego co one przedstawiają oraz stylu i ich nakładania się na siebie. Pod względem tematyki, we wczesnych fazach tej sztuki dostrzegalna jest dominacja lądowej fauny, w fazach najmłodszych na plan pierwszy wysunęła się tematyka morska. Stylistycznie sztukę tę cechuje ogromne zróżnicowanie.

John Mulvaney, zwany ojcem australijskiej archeologii, uważał, że sztuka naskalna Murujuga jest równie stara co osadnictwo w regionie Pilbara (północna części Australii Zachodniej). Dzięki badaniom na pobliskiej Wyspie Barrowa wiemy, że sięga ono poziomu 50 000 lat. Inne badania wykopaliskowe na obszarze archipelagu wykazały jego zamieszkiwanie od ok. 22 000 do 7 000 lat temu. Na jednej z wysp udokumentowano też najwcześniejsze w całej Australii kamienne konstrukcje domów, które datowane są na około 8 000 lat.

Region Kimberley

W sztuce naskalnej regionu Kimberley w północno-zachodniej Australii wyróżniono co najmniej sześć różnych stylów. Wszystkie związane są z malowidłami. Kluczem do ustalenia chronologii tej sztuki od samego początku były antropomorficzne przedstawienia typu Gwion (wcześniej znane jako Postacie Bradshawa – od nazwiska ich odkrywcy) i Wanjina. Cechują się one bogatym „wyposażeniem” – główną uwagę przykuwają ich nakrycia głów oraz skojarzone z nimi różne elementy kultury materialnej. Inni badacze zwrócili także uwagę na możliwość identyfikacji określonych roślin w sztuce rejonu Kimberley, co stanowiło dlań inną drogę ustalenia jej chronologii. W przypadku niektórych przedstawień typu Gwion użyty pierwotnie pigment z biegiem czasu został zastąpiony koloniami grzybów (z rzędu Chaetothyriales) i bakterii dzięki czemu zachowały one do dziś swe intensywne kolory, co opisał Jack Pettigrew z University of Queensland.

Bazując dodatkowo na analizie danych osadniczych i nielicznych jak dotąd datach bezwzględnych, prowizoryczny schemat rozwoju tej sztuki, jaki możemy przedstawić, jawi się następująco:

• Cupules – formy małych wydrążeń w kamieniu (od ponad 50 000 lat temu aż do dnia dzisiejszego)
• Styl nieregularnie wypełnionych zwierząt (Irregular Infill Animals – IIA) (30 000 – 18 000 lat temu)
• Styl Gwion / Stylizowanego ruchu (Elegant Action) (18 000 – 12 000 lat temu)
• Styl postaci statycznych, wielobarwny (Static Polychrome) (12 000 – 9 000 lat temu)
• Styl malowanych dłoni i styl Wanjina (od środkowego do późnego holocenu).

Malowidła naskalne przedstawiające Wanjina są niezwykle ważnymi symbolami tożsamościowymi ludu Wanjina-Wunggurr. Motywy te są zarówno wyrazem jak i potwierdzeniem wydarzeń z Czasu Snu, są też tematem licznych opowieści przekazywanych w relacjach ustnych z pokolenia na pokolenie, także za pośrednictwem innych form ekspresji.

• 

• 

• 

Świadectwo pierwszych mieszkańców

Australia jest jednym z ostatnich miejsc na ziemi, w których sztuka naskalna nadal ma namacalne powiązania z potomkami jej twórców. W całym kraju ma ona szczególne znaczenie dla rdzennych społeczności, które są jej właścicielami i administratorami.

W niektórych regionach Australii, jak w przypadku rejonu Sydney, sztuka naskalna współistnieje z nowoczesnymi miastami. Częściej jednak można ją znaleźć w aborygeńskich krajobrazach, jak na rozległych piaszczystych pustyniach w centrum kontynentu, gdzie turystyka stwarza zarówno zagrożenie, jak i ekonomiczną szansę dla Rdzennych Mieszkańców. Wiele regionów ze sztuką naskalną znalazło się ostatnio w niebezpieczeństwie związanym z postępującym rozwojem gospodarczym, jak to ma miejsce w Murujuga, gdzie w miejscu z petroglifami rozpoczęto wydobycie rudy żelaza, co pociąga za sobą nieunikniony rozwój infrastruktury przemysłowej.

Badania sztuki naskalnej w Australii są dziś w fazie dynamicznego rozwoju. Wprowadzane są w życie nowe rozwiązania metodologiczne, badacze mają dostęp do nowatorskich technologii, istotnym aspektem projektów badawczych jest współpraca z rdzennymi społecznościami. Bardzo zaawansowane są metody dokumentacji sztuki, archiwizacji, jej archeologicznej kontekstualizacji dzięki dodatkowych badaniom wykopaliskowym, i wielokrotnie podnoszone już w tym artykule metody chronometryczne, a także trójwymiarowej wizualizacji, które są cenne nie tylko dla badań, ale i atrakcyjne dla ich prezentacji. Wszystko to sprawia, że wzrasta społeczna świadomość i duma ze sztuki naskalnej jako wspólnego, narodowego skarbu kulturowego.

Dostęp do zaawansowanych technologii i związane z tym coraz liczniejsze projekty nakierowane na datowanie sztuki sprawiają, że jesteśmy coraz bliżej poznania wieku zarówno najstarszych jak i najmłodszych przejawów tej tradycji. Współczesne badania nad sztuką naskalną w Australii niezmiennie dostarczają argumentów na rzecz jej wyjątkowości jako Stanowisko Malarrak 4, Wellington Range. Terytorium Północne. świadectwa innowacyjności, estetyki i trwałości kultury Pierwszych Australijczyków.

Tłumaczyli: Radosław Biel i Andrzej Rozwadowski

LITERATURA

• DAVID B., BARKER B., PETCHEY F., DELANNOY J-J., GENESTE J-M., ROWE C., ECCLESTON M., LAMB L., WHEAR R., 2013. A 28,000 Year old excavated painted rock from Nawarla Gabarnmang, Northern Australia. „Journal of Archaeological Science” 40 (5), s. 2493–2501.
• GUNN R.G., DOUGLAS L.C., WHEAR R.L. 2011. What bird is that? Identifying a probable painting of Genyornis Newtoni in Western Arnhem Land. „Australian Archaeology„, 73, s. 1-12.
• McDONALD J.J., VETH P.M., 2013. Rock art in arid landscapes: Pilbara and Western Desert petroglyphs. „Australian Archaeology” 77, s. 66-81.
• MORWOOD M.J., 2002. Visions from the Past. The Archaeology of Australian Aboriginal Art. Sydney: Allen & Unwin.
• TAÇON P.S.C., MAY S.K., TRAVERS M., FALLON S.J., WESLEY D., LAMILAMI R. 2010. A minimum age for early depictions of Southeast Asian Praus in the Rock Art of Arnhem Land, Northern Territory. „Australian Archaeology”, December 2010, Vol.71, s.1-10.
• VETH P., MYERS C., HEANEY P., OUZMAN S. 2016. Plants before farming: The deep history of plant-use and representation in the rock art of Australia’s Kimberley region. Quaternary International, 30 September 2018, s. 26-45.