Çatalhöyük w ostatnich stuleciach swego istnienia. Jak upadało miasto

Druga połowa VII tys. BC na Bliskim Wschodzie przynosi powolny kres cywilizacji neolitycznej, zanikanie wielkich ośrodków o charakterze protomiejskim oraz przemieszczanie się ich mieszkańców na wcześniej niezasiedlone obszary.

W efekcie tego procesu pierwsze społeczności rolnicze pojawiły się na Bałkanach, aby stamtąd dotrzeć na pozostałe obszary Europy. Procesy, które wówczas zachodziły miały charakter uniwersalny i dotknęły nieomal wszystkich obszarów Bliskiego Wschodu w tym jedno z najbardziej znanych stanowisk archeologicznych – Çatalhöyük.

Dotychczasowy neolityczny model życia, oparty na osiadłym trybie życia, udomowieniu roślin i zwierząt i szeregu innowacji technolo­gicznych, z których najważniejsza była ceramika, ulegał daleko idącym przekształceniom, wyzna­czając początki nowego ładu i porządku społecz­nego. Wyznacza go przede wszystkim pojawienie się zindywidualizowanych i autonomicznych jednostek społecznych, co doprowadziło do fundamentalnego przebudowania sposobów zdobywania pożywienia oraz powstania odmien­nych form i praktyk wierzeniowych¹⁾DÜRING B. S., MARCINIAK A. 2006, Households and communities in the central Anatolian Neolithic, „Archaeological Dialogues” 12 (2), s. 165–187.

Badając schyłkowy okres Çatalhöyük

Osada w Çatalhöyük, położona w środkowej Anatolii, była jednym z bardzo niewielu wielkich neolitycznych ośrodków protomiejskich, które przetrwały do końca neolitu. Przeprowadzone tam w ostatnich latach badania poznańskich archeologów wydatnie przyczyniły się do roz­poznania tego procesu, w szczególności zaś początków zmian, które wyznaczały nowy etap jego rozwoju i które doprowadziły w końcu do jego upadku.

Osada została założona ok. 7100 BC i była nieprzerwanie zasiedlona do ok. 5950 BC. Od­krył ją w 1958 roku brytyjski archeolog James Mellaart, który w początkach lat sześćdziesią­tych przeprowadził tam czteroletnie badania wykopaliskowe. Çatalhöyük stało się nieomal natychmiast jednym z najbardziej znanych stano­wisk neolitycznych na świecie, głównie za sprawą spektakularnych malowideł na ścianach domów ze scenami figuralnymi oraz bogato dekorowanych ich wnętrz. W 2012 roku stanowisko wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

W latach 1993-2017 badania w Çatalhöyük były prowa­dzone przez interdyscyplinarny zespół badaczy, kierowany przez prof. Iana Hoddera. Integralną częścią projektu były prace badawcze poznańskiej misji archeologicznej, trwające nieprzerwanie od 2001 r. Prowadzone były w kilku etapach, a od swego początku skoncentrowały się na problematyce ostatniego okresu zamieszkania osady oraz przyczyn i mechanizmów jej upadku. Badania w latach 2012-2017 obejmowały niebadaną wcześniej część tellu²⁾Tell – typ stanowiska archeologicznego, mającego postać sztucznie usypanego wzgórza, powstałego w efekcie nawarstwiania się na siebie reliktów … Więcej, określoną mianem TPC (Team Poznań Connection). Jest ona położna pomiędzy strefą TP – badaną przez polską misję wykopaliskową w poprzedniej dekadzie i wykopami Mellaarta z lat sześćdziesiątych a strefą południową, obej­mującą sekwencję rozwoju osady od momentu jej założenia. Obszar TPC wyznaczają 4 wykopy o łącznej powierzchni ok. 150 m².

Bogate domy I ich zabudowa

Badania w strefie TPC w Çatalhöyük po­zwoliły na uchwycenie ostatniego etapu wznoszenia bogatych domów, co miało miej­sce w latach 6400-6300 BC i było równoznaczne z końcem fazy klasycznej funkcjonowania osady, oraz rozpoznanie charakteru jej późniejszej zabu­dowy, do momentu opuszczenia tellu w samych początkach VI tys. BC³⁾MARCINIAK A. 2015. A new perspective on the Central Anatolian Late Neolithic. The TPC Area excavations at Çatalhöyük, [w:] S. R. Steadman & G. … Więcej.

Późnoklasyczny dom był zamieszkiwany przez kilka pokoleń, co wymagało jego wielokrotnego przebudowywania. Był większy niż poprzednie, posiadał szereg platform, ław i pieców, był nie­zwykle zadbany a jego ściany pokrywano malo­widłami zawierającymi motywy geometryczne, do dekoracji platform i ław wykorzystywano zaś bukraniony. Jego użytkowanie nosiło znamiona zachowań ceremonialnych. Zmarli byli grzebani pod platformami a ich liczba przekraczała znacz­nie wielkość grupy mieszkańców. Opuszczenie domów było przemyślanym aktem i wiązało się z szeregiem dobrze zaplanowanych działań kończących się intencjonalnym zasypaniem jego wnętrza. Największym i najbardziej bogatym w badanej strefie był dom 150. Jego powierzchnia sięgała ok. 50 m2 i został przynajmniej cztero­krotnie znacząco przebudowany. Wszystkie ściany zostały starannie otynkowane, a większość z nich była pokryta geometrycznymi malowidłami.

Okres po opuszczeniu domów musiał wiązać się z dużymi perturbacjami. Pozostałości zasypanych uprzednio bogatych domów doraźnie wykorzy­stywano, a w ich wnętrzach rozpalano paleniska, w których przygotowywano pożywienie. Krótko potem podjęto próbę wzniesienia solidnych bu­dowli z cegieł suszonych, odwołujących się do tradycji architektonicznych z minionego okresu.

Próba odbudowy osady

Domy, o zachowanej powierzchni sięgającej nie­omal 70 m2, miały solidne i starannie wykonane mury i zostały podzielone na szereg oddzielonych od siebie pomieszczeń. Brak zachowanych pod­łóg oraz opuszczenie domów po zaledwie ok. 15 latach, na co wskazują wyniki modelowania bayesowskiego podobnych budowli w sąsiadującej strefie TP⁴⁾MARCINIAK A. 2015. A new perspective on the Central Anatolian Late Neolithic. The TPC Area excavations at Çatalhöyük, [w:] S. R. Steadman & G. … Więcej, pozwalają przypuszczać, że pomimo dużych nakładów pracy związanych z budowli, nie były one trwale wykorzystywane jako siedziby mieszkalne.

Nieudana próba odbudowy osady wiązała się z dalszymi kłopotami lokalnej społeczności. Za­miast dużych domów z cegły suszonej, przez około 150 lat wznoszono lekkie konstrukcje szałasowe w obrębie przestrzeni zajmowanej wcześniej przez postklasyczne domy. Znajdowane tam paleniska i warstwy śmietnikowe wskazują jednoznacznie, że pewne grupy mieszkańców pozostały na miejscu, aczkolwiek charakter ich bytowania diametralnie różnił się od minionego okresu i nie wiadomo, czy miał stały czy jedynie czasowy charakter. Po tym trudnym okresie podjęto ostatnią już próbę powrotu do stałej zabudowy. Wznoszone wówczas domostwa miały ok. 50-70 m2, ale były nieomal całkowicie pozbawione zabudowy wewnętrznej. W szczególności nie wznoszono już ław i platform a zmarli przestali być grzebani pod podłogami. Warto dodać, że te dwa ostatnie etapy zamieszkiwania osady zostały rozpoznane jedynie w północnej części strefy TPC. Pozwala to wnosić, że ostatnie 250-300 lat w historii osady przyniosły nie tylko fundamentalne zmiany w sposobach bytowania mieszkańców, ale wiązały się z zasadniczym zmniejszeniem się jej liczby.

Zmarli I zwyczaje ich grzebania

Jedną z bardziej frapujących praktyk, które miały miejsce na osadzie w Çatalhöyük, było grzebanie zmarłych pod podłogami domów. Warto dodać, że podpodłogowe pochówki zmarłych nie przeszkadzały mieszkańcom w ich dalszym zamieszkiwaniu. Zwyczaj ten zakoń­czył się dosyć gwałtowanie i w dość zagad­kowych okolicznościach w LXIV wieku BC. Późnoklasyczne domy były ostatnią formą siedzib mieszkalnych w których grzebano zmarłych, a wraz z zaprzestaniem ich wznoszenia ta praktyka została odrzucona. Badania poznańskiego zespołu wykopaliskowego pozwoliły na rozpoznanie ostatniego etapu grzebania zmarłych w domach.

W przebadanych trzech domach z tego okresu znajdowały się szczątki 36 osób. Składano je w specjalnych do tego celu przygotowanych jamach, które najczęściej znajdowały się pod platformami w północnej i wschodniej części domu. Zmarłych chowano w pozycji skurczo­nej, w przeważającej mierze na lewym boku. W niektórych przypadkach zwłoki krępowano, aby następnie owinąć je w matę i złożyć do jamy grobowej. Szczątki kolejno umierających osób składano bądź to w tej samej jamy grobowej, bądź też wykopywano kolejną, niszcząc przy okazji te, które znajdowały się poniżej. Szaty w które ubierano zmarłych zdobiono niekiedy koliami z paciorków wykonanych z kamieni lub muszli. Elementem wyposażenia grobowego były także pozostałości mat roślinnych. Bardzo podobny stan zachowania kości i ich zabarwienie zdaje się wskazywać, że kolejnych zmarłych składano do grobu w niewielkich odstępach czasu.

Szczególny charakter miały zwyczaje grzebania zmarłych w największym domu 150, który pocho­dzi z tego okresu. W sumie znajdowały się w nim pochówki 22 osób, wśród których było 18 osób dorosłych oraz cztery młode osoby⁵⁾MARCINIAK A, DEMBOWIAK M., FILIPOWICZ P., HARABASZ K., HORDECKI J. 2017. Excavations in the TPC Area, „Çatalhöyük Archive Report 2017”, s. … Więcej. Pod jedną ze wschodnich platform przy­gotowano grób zbiorowy ze szczątkami kilkuna­stu osób. Szczątki były silnie przemieszane, praw­dopodobnie wskutek wielokrotnego otwierania jamy grobowej i przesuwania znajdujących się tam elementów szkieletu, aby przygotować miejsce dla kolejnych zmarłych. Podczas tych czynności, niektóre części anatomiczne były w zamierzony sposób wyciągane. Podlegały one następnie bliżej nieokreślonej praktyce przekazywania ich sobie pomiędzy różnymi osobami, zapewne w ramach wierzeniowo sankcjonowanych praktyk rytual­nych, aby po pewnym czasie złożyć je ponownie do jamy grobowej, ale już nie tej samej z której zostały wcześniej zabrane. Pierwszą pochowaną tam osobą była kobieta w wieku 25-35 lat, która zmarła podczas porodu i została pogrzebana wraz z czterdziestotygodniowym płodem. Stopień pokrewieństwa nie odgrywał jednak tutaj żadnej roli.

Zmarła mia­ła ślady wyleczonego złamania żeber, osteoporozę oraz chirurgiczne unieruchomienie kręgosłupa, co wskazuje na duże zwapnienie i utratę masy kości, prawdopodobnie podczas ciąży, a także na wyleczony uraz. Tuż obok pochowano męż­czyznę w średnim wieku. Na części czołowej jego czaszki znajduje się podłużny szeroki pas namalowany barwnikiem, najprawdopodobniej cynobrem; podobnym barwnikiem pokryto także jego prawe ramię. Barwnik ten został nałożony jakiś czas po śmierci mężczyzny i po znaczącej dekompozycji jego tkanek miękkich, co zapewne miało miejsce poza osadą. W przeciwieństwie do większości zmarłych, mężczyzna został położony na plecach z głową skierowaną na zachód. Warto dodać, że został pochowany z pozostałościami pożywienia, na co wskazują zwierzęce szczątki kostne znalezione na wysokości odcinka szyjnego i lędźwiowego kręgosłupa.

Specjalne depozyty i figurki

Ostatnia faza zasiedlenia osady w Çatalhöyük, przed początkiem zmian, które w rezultacie do­prowadziły do jego upadku, przyniosła nie tylko zmiany w architekturze domowej czy zwyczajach grzebania zmarłych. Powstawały wówczas po­mieszczenia o specjalnym przeznaczeniu, służące przechowywaniu zbóż lub składowaniu szeregu przedmiotów⁶⁾MARCINIAK A, DEMBOWIAK M., FILIPOWICZ P., HARABASZ K., HORDECKI J. 2017. Excavations in the TPC Area, „Çatalhöyük Archive Report 2017”, s. … Więcej. W połu­dniowo-zachodnim narożniku domu 150 znaj­dowało się małe pomieszczenie o wymiarach ca. 2,35 x 1,60 m, na którego podłodze zbudowano dwa nieduże pojemniki o białych, plastrowanych ściankach. W pomieszczeniu złożono ponad 200 rożnego rodzaju przedmiotów, w głównej mierze kamiennych. Składały się na nie frag­menty żaren, rozcieracze, palety oraz narzędzia polerujące. Niektóre z nich były prawdopo­dobnie intencjonalnie poddane działaniu ognia.

Narzędzia służyły bardzo rożnym celom, w tym przetwórstwu roślin, rozcieraniu barwników, po­lerowaniu kamieni czy obróbce kości. W samym tylko małym pojemniku (0,52 x 0,38 x 0,14 cm), posadowiony na glinianym postumencie z inten­cjonalną domieszką drobnych kamieni i kości zwierzęcych, umieszczono aż 35 przedmiotów kamiennych. W grupie tej znajdują się narzędzia ścierne i szlifierskie, tłuczki a także okrągła „bu­ława” wykonana z czerwonego, wypolerowanego marmuru. Większość narzędzi zachowała się nienaruszonym stanie, a niektóre z nich nosiły ślady ognia. Wszystkie były wcześniej użytkowa­ne, aczkolwiek w nieznacznym stopniu. Oprócz przedmiotów wykonanych z kamienia, w po­mieszczeniu znajdowały się także dwa bardzo dobrze zachowane trzcinowe pojemniki z ziar­nami (soczewica, migdały, jęczmień), fragment drewnianego narzędzia do rozcierania, z wyraź­nymi pozostałościami mąki na jego powierzchni, oraz dziesiątki astragali. Szczególnie intrygująca była gliniana pieczęć stemplowa w kształcie dłoni z geometrycznymi, wyżłobionymi dekoracjami. Uderzające jest jej podobieństwo do popularnego w kulturze islamu apotropaicznego symbolu znanego jako ręka Fatimy.

Zupełnie zdumiewające było odkrycie w domu nr 150 czterech figurek kobiecych, które zazwy­czaj znajdowano w warstwach śmietnikowych poza domem⁷⁾MESKELL L., NAKAMURA C., DER L., TSORAKI CH., ARNTZ M. 2016, Figurines, „Çatalhöyük Archive Report 2016”, s. 137- 164.. Dwie z nich zostały złożone w tym samym południowo­-zachodnim pomieszczeniu. Figurka wykonana z wapienia o wielkości ok. 10 cm przedstawiała siedzącą kobietę o korpulentnych kształtach. Druga figurka była wykonana z marmuru i przed­stawia stojącą nagą postać kobiety. Jej ręce zostały założone pod piersiami a na głowie znajdował się pewien rodzaj nakrycia zbliżony do kapelusza. Miała ok. 25 cm wysokości i ważyła prawie 3 kg, co czyni z niej jedną z największych figurek antropomorficznych odkrytych w Çatalhöyük.

Jeszcze bardziej tajemnicze były dwie kolejne figurki znalezione na powierzchni wschodniej plat­formy domu 150, złożone tam zapewne w akcie intencjonalnego zamknięcia opisanej wcześniej jamy grobowej, w której pochowano zmarłą w czasie porodu kobietę wraz z jej nienarodzonym dzieckiem⁸⁾MARCINIAK A, DEMBOWIAK M., FILIPOWICZ P., HARABASZ K., HORDECKI J. 2017. Excavations in the TPC Area, „Çatalhöyük Archive Report 2017”, s. … Więcej. Ostatnim aktem zamykają­cym grzebanie zmarłych w tym miejscu, było pokry­cie platformy wapienną warstwą, którą przykryto także obydwie figurki. Większa z nich mierzyła ok. 17 cm wysokości i ważyła ok. jednego kilograma. Przedstawiała korpulentną sylwetkę stojącej kobiety z rękoma założonymi pod piersiami. Uszy, nos i usta zostały zaznaczone wyraźnymi liniami. Mniejsza figurka została wykonana z żółtego wapienia. Liczyła zaledwie 7 cm wysokości i ważyła 55 g. Została wykonana w niezwykle staranny sposób, z precyzyj­nym wypracowaniem szczegółów anatomicznych, w tym cech fizjonomicznych twarzy. Na prawej stopie i uszach znajdowały się ślady czerwonego barwnika. Dwa otwory na czubku głowy, sugerują, że figurka mogła służyć jako zawieszka.

Kilka uwag na zakończenie

Zakończenie jednego etapu badań ekspedycji poznańskiej w Çatalhöyük oznacza jednocze­śnie rozpoczęcie nowej jej fazy. Celem prac rozpoczętych w sezonie 2018 jest poznanie charakteru zasiedlenia i eksploatacji strefy bezpośrednio sąsiadującej z osadą. Była ona bez wątpienia areną ważnych działań społecz­nych i gospodarczych, stanowiąc obszar o fun­damentalnym znaczeniu dla funkcjonowania społeczności Çatalhöyük. Prowadzone badania mają także na celu rozpoznanie charakteru jej relacji z lokalnym środowiskiem, szczególnie biorąc pod uwagę zmiany jakim podlegały. Pomimo tego, że obecność zmian klimatu, które przyniosły jego ochłodzenie i osuszenie, została potwierdzona dla Çatalhöyük⁹⁾ROFFET-SALQUE M. … EVERSHED R.P. 2018. Evidence for the impact of the 8.2-kyBP climate event on Near Eastern early farmers, „Proceedings of the … Więcej, odpowiedź grup ludzkich na te zmiany nie została dotychczas systema­tycznie przebadana i rozpoznana. W tym celu rozpoczęto badania wykopaliskowe tzw. East Area – niewielkiego wzgórza we wschodniej części stanowiska, położonego bezpośrednio na wschód od osady.

W minionym roku zakończyliśmy także prace nad repozytorium cyfrowym służącym prezenta­cji wszystkich domów, odkrytych dotychczas na osadzie w Çatalhöyük. Zostało ono wykonane przy wykorzystaniu nowej klasy oprogramowania e-learningowego w posta­ci tzw. multi-dimensional interactive open digital educational collection (MIODEC). Repozytorium zawiera informacje o wszystkich 167 budynkach mieszkalnych odkrytych na stanowisku. Połączenie informacji o różnym charakterze (typy obiektów, zależności pomiędzy nimi) z rożnymi sposobami ich prezentacji (tekst, uporządkowany opis za pomocą atrybutów, zdjęcia, grafiki), pozwala użytkowniko­wi na swobodne nawigowanie po repozytorium, z możliwością uzyskiwania odpowiedzi na coraz bardziej szczegółowe zapytania. Celem narzędzia jest dostarczenie uporządkowanej wiedzy o charakterze osady, znajdowanych tam artefaktach, lokalizacji przestrzennej elementów jej zabudowy oraz dato­wania. Repozytorium jest skierowane do szerokiej publiczności oraz profesjonalnych archeologów.

---