Kiedy powstała Polska? Odkrywamy tajemnice początków Polski i Piastów

Czy Polanie rzeczywiście istnieli? Który gród Piastowie obrali na swe rodowe gniazdo? Czy Mieszko I był wikingiem? Od kilkudziesięciu lat archeolodzy dokopują się do fundamentów naszego kraju. Upadają fakty, uważane dotąd za pewne.

W latach 965-966 pewien zarabizowany Żyd z Hiszpanii odbył wielką podróż przez Europę podczas której dotarł aż do zachodnich krańców ziem zamieszkanych przez Słowian. Po powrocie do ojczyzny spisał relację ze swych wojaży, w której wspomniał też o państwie niejakiego Mśko. Miał to być najrozleglejszy ze słowiańskich krajów, a drużynę władcy tworzyło trzy tysiące pancernych, których „setka znaczy tyle co dziesięć setek innych”. Kraj obfitował, zdaniem podróżnika, w żywność, mięso, miód i rolę orną, a władca był dość bogaty, by swym pancernym dawać wszystko, czego potrzebowali.

W czasie, gdy Ibrahim ibn Jakub, gdyż tak zwał się ów podróżnik, najpewniej spisywał swoje przeżycia, Niemiec Widukind z Korbei zaczął pisać kronikę „Res gestae saxonicae sive annalium libri tres”. Zawarł w niej informację o niejakim królu Misacam, któremu podlegał słowiański lud Licicaviki. Żyjący wśród Wieletów niemiecki awanturnik Wichman miał wraz ze swymi gospodarzami dwa razy pokonać owego Misacam, a nawet zabić mu brata.

Przytoczone powyżej wzmianki o Mieszku łączy jedno – są to najstarsze pisemne informacje dotyczące państwa polskiego. Historycy od dawna zgodnie podkreślali, że wkroczyło ono na karty historii wyjątkowo nagle, i to od razu jako silny i rozległy organizm. Nie mogło więc powstać z dnia na dzień. Problem w tym, że próbując poznać wcześniejsze wydarzenia, historycy musieli − jak pisał prof. Gerard Labuda − „poruszać się po omacku, w krainie samych domysłów i przypuszczeń”.

Jak powstała Polska według naszych kronikarzy

Trochę wiedzy o wydarzeniach sprzed panowania Mieszka zawdzięczamy żyjącemu w XII wieku Gallowi Anonimowi. Z jego kroniki dowiadujemy się, że początek dynastii Piastów dał syn oracza (kołodziej pojawia się dopiero u późniejszych autorów) o imieniu Siemowit, który obalił księcia Popiela, a następnie poszerzył granice swoich ziem. Niestety, Gall nie pozostawił żadnych szczegółów dotyczących zasięgu tych terenów. Jego następcą był Lestek, po którym rządy objął Siemomysł, a w końcu nadszedł Mieszko. Część badaczy podchodzi do tej relacji z dużym sceptycyzmem, uznając ją za legendę.

Co prawda więcej o początkach państwa polskiego pisali późniejsi średniowieczni autorzy, ale opieranie się na ich dziełach to prawdziwy historyczny hazard. Wincenty Kadłubek, oprócz informacji zaczerpniętych najpewniej od Galla Anonima, serwuje nam naprawdę fantastyczną podróż w przeszłość. Polacy walczą nie tylko z Juliuszem Cezarem, Galami i Aleksandrem Macedońskim, ale muszą też stawić czoła smokom (konkretnie – wawelskiemu). Wśród licznych władców Polski pojawiają się Krak, Wanda, a także dwaj Pompiliusze. Drugiego z nich zjadają myszy, co wieńczy przejmowanie władzy przez pierwszego z Piastów.

U innych kronikarzy nie jest lepiej. Pewien anonimowy autor Kroniki Wielkopolskiej wprowadził jedną z najbardziej znanych legend o początkach Polski – historię o Lechu, który postanowił założyć swoją siedzibę w miejscu, gdzie biały orzeł uwił gniazdo. Tak miało powstać Gniezno. Nic więc dziwnego, że wyposażeni w takie źródła historycy niewiele mogli zdziałać. „Na podstawie naszych kronik średniowiecznych nie sposób napisać najdawniejszych dziejów Polski” – przyznał swego czasu prof. Jerzy Strzelczyk.

Nadzieja w archeologii

Jedyną nadzieją na zdobycie nowych i w miarę pewnych informacji była archeologia. Jeszcze przed II wojną światową Józef Kostrzewski zbadał na Górze Lecha w Gnieźnie pozostałości potężnych wałów, których wiek określił na koniec VIII w. Potwierdziło to relacje Galla Anonima i innych autorów, którzy w Gnieźnie upatrywali rodowej siedziby Piastów. W mrokach spowijających początki Polski pojawił się jeden bardzo jasny punkt.

W późniejszych dekadach archeologia dostarczyła kolejnych dowodów na budowę państwa, szczególnie podczas tzw. badań milenijnych w latach 50. i 60. XX wieku. W całej Wielkopolsce odkryto dziesiątki zniszczonych grodów plemiennych, a także nowe grody budowane w tym samym czasie przez Piastów. Były to wyraźne ślady państwotwórczej działalności poprzedników Mieszka, którzy obalali stary porządek, aby stworzyć własny. Z czasem, dzięki wprowadzaniu nowych metod badawczych, archeologia dostarczała coraz więcej informacji, choć nie zawsze potwierdzały one dawne relacje i hipotezy.

„Na przełomie lat 80. i 90. zaczęliśmy w Wielkopolsce na nowo analizować materiały archeologiczne z głównych grodów piastowskich badanych w okresie milenijnym i doszliśmy do wniosku, że zespoły ceramiki naczyniowej oraz towarzyszące im tzw. zabytki wydzielone (w tym luksusowe importy) z najstarszych warstw kulturowych tych grodów pochodzą dopiero z I połowy X w.” – opowiada dr hab. Michał Kara, który kieruje zespołem Pracowni Wczesnego Średniowiecza Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu.

Równolegle do tych badań dostępne polskim badaczom stało się datowanie dendrochronologicznektóre pozwala bardzo dokładnie określać wiek drewna na podstawie analizy jego słojów. Pod koniec lat 90. daty uzyskane tą metodą z belek w wałach na Wzgórzu Lecha ujawniły, że Józef Kostrzewski pomylił się o grubo ponad sto lat. Fortyfikacje te powstały bowiem dopiero około 940 roku. Coś, co uznawano za pewnik, potwierdzony jednocześnie przez źródła historyczne i archeologiczne, upadło z łoskotem. Gniezno okazało się zdecydowanie zbyt młode, by mogło być pierwszym grodem Piastów. Rodowej siedziby Piastów trzeba było szukać od nowa. Zaraz potem zaczął chwiać się kolejny, wydawałoby się, mocny element wczesnych dziejów Polski. Coraz więcej badaczy zaczęło dopuszczać myśl, że Polanie nigdy nie istnieli. Powróciły także głosy o znaczącym udziale wikingów w tworzeniu Polski, a nawet… o skandynawskim pochodzeniu Mieszka! W jakim więc stanie jest nasza wiedza o początkach Polski?

Mieszko I wiking?

Początki Polski spowite są niemal całkowitą tajemnicą, a ten stan niewiedzy od dawna prowokuje badaczy do wysuwania różnorodnych hipotez. Wśród nich były teorie przypisujące powstanie naszej ojczyzny przybyszom z zewnątrz.

W 1858 roku Karol Szajnocha zaprezentował tezę, że w VI wieku na ziemie polskie napłynęli skandynawscy imigranci zwani Lachami. Według jego wizji, Słowianie znajdowali się w stanie „historycznego niemowlęctwa”, co przejawiało się ich niezdolnością do stworzenia państwa. W efekcie, przybysze łatwo stali się społeczną elitą.

Kolejną wersję tej hipotezy przedstawili w 1918 roku dwaj niemieccy historycy, Lambert Schulte i Robert Holtzmann. Odwołali się do dokumentu znanego jako Dagome iudex, w którym Mieszko I oddawał swoje państwo pod opiekę papieżowi. Pierwszy historyczny władca Polski został w nim nazwany Dagome. Na tej podstawie Niemcy uznali, że był to najpewniej duński wódz imieniem Dago, który około 960 roku, na czele swojej drużyny, podbił ziemie nad Wartą.

Teza ta okazała się niezwykle żywotna i znalazła również zwolenników w Polsce. W 2011 roku najbardziej znanym adwokatem teorii Mieszka-Dago był archeolog Zdzisław Skrok. „Nie zgadzam się z poglądem, że z kręgu lokalnych ‘królików’ plemiennych nagle wyłonił się jeden, który zaczął podbijać innych. Sądzę, że była to interwencja z zewnątrz” – mówił w 2009 roku w „Archeologii Żywej”. Jego zdaniem Dago przybył jednak ze wschodu na czele wspomnianych przez Ibn Jakuba trzech tysięcy wojów i osiedlił się w grodzie na Ostrowie Lednickim. Skrok powołuje się na znalezione tam groby normańskie oraz liczne znaleziska broni skandynawskiego pochodzenia w Jeziorze Lednickim.

„Dagome IUDEX”

Identyfikowanie Mieszka z postacią Dago opiera się wyłącznie na wspomnianym dokumencie „Dagome iudex”, który jest wyjątkowo zwodniczym i ryzykownym źródłem. Nie dysponujemy oryginalnym dokumentem, a jedynie kopią niedokładnego streszczenia, sporządzonego około 1080 roku przez włoskiego kardynała Deusdedita. Fakt donacji był mu potrzebny w pewnej jurystycznej rozprawie, dlatego kardynała nie interesowało, kto i jaki kraj oddał blisko sto lat wcześniej pod opiekę Stolicy Apostolskiej (sądził zresztą, że dokument dotyczy Sardynii). Nie przykładając się do szczegółów, najwyraźniej zniekształcił nieznane sobie nazwy.

Niedbałe streszczenie autorstwa Deusdedita, budzące poważne wątpliwości, przegrywa w konfrontacji z innymi źródłami, które wspominają o pierwszym historycznym księciu piastowskim. Imię Dago, czy też podobne, nie pojawia się w nich ani razu. Nikt również nie wspomina o niesłowiańskim pochodzeniu tego władcy. Co więcej, imiona przodków Mieszka wymienione przez Galla Anonima są w stu procentach słowiańskie.

Z tych powodów hipoteza o wikingowskim pochodzeniu Mieszka jako Dago nie ma żadnego poparcia. „Trudno wiązać początki dynastii z obcymi etnicznie przybyszami, ponieważ nie upoważniają do tego ani źródła pisane, ani tym bardziej dane archeologiczne” − stwierdził w książce „Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej” prof. Andrzej Buko, dyrektor IAE PAN. „Nie ma żadnych dowodów na to, że Mieszko był wikingiem. Dynastia Piastów jest rodzima, a nie obca” − dodaje zdecydowanie dr Michał Kara.

A może tylko drużyna?

Inaczej wygląda kwestia drużyny Mieszka. Polscy historycy i archeolodzy coraz częściej piszą, że w znacznej mierze, a może nawet w całości, składała się ona z wojowników skandynawskich. Jako dowody na poparcie tych twierdzeń często przytacza się skandynawską broń z X i XI wieku znajdowaną na ziemiach polskich, a także pochówki, które przypisuje się przybyszom ze Skandynawii lub wareskiej Rusi.

Takie znaleziska odkryto nie tylko na Ostrowie Lednickim, ale również na wielu innych stanowiskach rozsianych po całej domenie pierwszych Piastów. Do najważniejszych należą odkrycia w Łubowie nieopodal Ostrowa Lednickiego, Sowinkach i Luboniu pod Poznaniem, Kałdusie koło Chełmna oraz Lutomiersku koło Łodzi czy Ciepłem. Ich interpretacja jako śladów masowej obecności wikingów w czasach Mieszka nie jest jednak tak oczywista, jakby niektórzy chcieli.

„Wydaje się, że w pewnym momencie w drużynie pierwszych Piastów zaczęli pojawiać się doskonale wyekwipowani wojownicy skandynawskiego pochodzenia” – uważa dr Michał Kara. Dodaje, że w tym okresie w Europie udział cudzoziemców w siłach zbrojnych był normą. Jednak w przypadku drużyny piastowskiej zwyczaj najmowania obcych jest najlepiej poświadczony dopiero w znaleziskach datowanych na czasy Bolesława Chrobrego i Mieszka II, choć niewielkie grupy wojowników z rejonu basenu Morza Bałtyckiego mogły służyć polskim władcom już wcześniej. Kara wskazuje również, że pochówki Normanów na ziemiach polskich pochodzą najwcześniej z przełomu X i XI wieku, z naciskiem na pierwszą połowę XI stulecia.

Północna tradycja pochówków

„Zawsze są to tylko nieliczne pochówki na słowiańskich cmentarzyskach, wyróżniające się specyficznym rytuałem pogrzebowym o północnych nawiązaniach” – podkreśla dr Kara. W Łubowie, na kilkadziesiąt przebadanych grobów, tylko dwa cechują się obrządkiem skandynawskim. W Sowinkach, na około sto grobów, pięć lub sześć, a w Lutomiersku, na sto kilkadziesiąt grobów, jedynie około piętnastu można powiązać z obcym rytuałem funeralnym. Cmentarzysko z Ostrowa Lednickiego, tak chętnie opisywane przez Zdzisława Skroka, zawiera ponad 1600 grobów słowiańskich i tylko… cztery, które można wiązać z wikingami.

Za pochówki Skandynawów uchodzą m.in. tzw. groby komorowe. Jednak, jak tłumaczy dr Jerzy Sikora z Uniwersytetu Łódzkiego, mogiły tego typu występowały na ziemiach polskich już w pradziejach. W początkach wczesnego średniowiecza można je spotkać również na terenach zamieszkanych przez Franków, Alemanów, Longobardów, a także na Wyspach Brytyjskich. W IX wieku groby nawiązujące do komorowych występują w Państwie Wielkomorawskim. Zdaniem archeologa można je łączyć głównie z wykształcaniem się państwowych elit, a nie jakimś etnosem.

− Szczegółowe analizy obrządku pogrzebowego nie pozwalają na wysuwanie kategorycznych sądów o obecności większych grup Skandynawów na obszarze wczesnego państwa Piastów, a już na pewno nie o ich szczególnym znaczeniu w procesie powstawania tego państwa – przekonuje Sikora. – Niewątpliwie przybysze ze Skandynawii gościli w Polsce, a zapewne także wchodzili w skład książęcych drużyn i dworu pierwszych Piastów. Jednak zakres tej penetracji trudny jest do ustalenia i zapewne często przeceniany.

Dr Michał Bogacki z Zakładu Historii Wojskowej Instytutu Historii UAM w Poznaniu również podchodzi sceptycznie do teorii masowej obecności wikingów w Polsce. Jego zdaniem informacje o rzekomych stosach skandynawskiej broni są przesadzone. „Jeśli porównamy liczbę tych znalezisk z ogólną liczbą znanych nam militariów sprzed tysiąca lat, to zobaczymy, że broni skandynawskiej jest tak naprawdę niewiele. W dodatku, w odniesieniu do niektórych zabytków, które w świadomości masowej uchodzą za skandynawskie, istnieją wątpliwości co do ich rzeczywistego pochodzenia” – tłumaczy historyk. Z dna Jeziora Lednickiego i z samego Ostrowa wydobyto blisko 300 sztuk broni – ostrza toporów, groty włóczni, kilka mieczy. Z tego najwyżej parę zabytków może mieć proweniencję skandynawską – dodaje.

Dr Bogacki podkreśla również, że znaleziska broni skandynawskiej nie muszą automatycznie świadczyć o obecności wikingów. „Słowiański wojownik mógł ją zdobyć w walce, kupić, albo dostać w podarunku” – zauważa historyk.

Wikingowie nie są jedynymi kandydatami na obcych twórców państwa polskiego. W ostatnich dwóch wiekach wspominano również o szlachcie jednego z zachodniosłowiańskich ludów, np. Obodrytów, która pod naciskiem Sasów miała uchodzić na ziemie polskie i tam stworzyć własne państwo. Źródła imigrantów ze skłonnościami państwowotwórczymi upatrywano także na Wielkich Morawach. Część tamtejszych elit miała uciec na północ po zniszczeniu ich kraju przez Węgrów. Jednak te teorie trudno poprzeć jakimikolwiek dowodami.

W świetle obecnych źródeł nie powinno więc być wątpliwości, że Piastowie są rodem miejscowym. Pytanie tylko, czy jesteśmy w stanie wskazać gród, który był ich pierwszą siedzibą?

Skąd twój ród, Piaście?

Wyniki datowania dendrochronologicznego wałów w Gnieźnie spowodowały, że poszukiwania piastowskiego gniazda musiały rozpocząć się na nowo.

Badacze uznali, że powinno ono znajdować się wśród tych niezniszczonych plemiennych grodów, które w czasach Mieszka i Bolesława odgrywały istotną rolę. Prof. Zofia Kurnatowska wskazała na Giecz, położony 25 km od Gniezna, jako jedyny ważny ośrodek ziemi gnieźnieńskiej mający korzenie w okresie plemiennym.

Atutami miejsca są bogate relikty kamiennych budowli: rotundy, palatium i okazałego kościoła z początków XI w. Co prawda palatium najpewniej nigdy nie zostało dokończone, jednak kościół w Gieczu jest uznawany za ewenement na ziemiach polskich w tamtym okresie. Wyjątkowość grodu podkreślają również datowania dendrochronologiczne, które wskazują, że jego wał powstał już w drugiej połowie IX wieku. Warto wspomnieć, że Gall Anonim wymienił Giecz obok Poznania, Gniezna i Włocławka, opisując wojskową potęgę Bolesława Chrobrego. Gród miał dostarczać władcy 300 pancernych i 2000 tarczowników.

„Osadnictwo wokół Giecza charakteryzuje się ciągłością. W pozostałych regionach Wielkopolski centralnej taka ciągłość nam się nie rysuje” – wylicza kolejną mocną stronę tego ośrodka władzy dr Kara.

Słabym punktem teorii nobilitującej Giecz na mapie wczesnopiastowskich grodów jest najazd Brzetysława I. Po reakcji pogańskiej i najeździe księcia czeskiego w latach 30. XI wieku Piastowie odbudowali wszystkie kluczowe grody ziemi gnieźnieńskiej, z wyjątkiem… Giecza. Czyżby tak łatwo zapomnieli o swojej rodowej siedzibie?

Giecz nie jest jednak jedynym kandydatem na grodowego lidera. Prof. Andrzej Buko wskazuje na Kalisz, który znajduje się nieco dalej od ziemi gnieźnieńskiej. Tu również mamy do czynienia ze starym grodem, którego Piastowie nie zniszczyli. Co więcej, znacznie go rozbudowywali, a wokół prowadzili intensywną akcję kolonizacyjną, osiedlając ludzi sprowadzonych z innych terenów. W Kaliszu znaleziono także unikalne pozostałości drewnianego kościoła z XI wieku, jednego z najstarszych na ziemiach polskich.

„Kalisz w odróżnieniu od Giecza posiada świadectwa kultury elitarnej, a znalezione tam skarby są starsze od gieckich. Giecz nie może pochwalić się tak bogatym zapleczem osadniczym, jakie widzimy wokół Kalisza”

wylicza prof. Buko

„Koncepcja kaliska” nie jest pozbawiona wad. „Kronika Galla Anonima wyraźnie wskazuje, że początki państwa Piastów związane są z ziemią gnieźnieńską. Wydaje się, że jeśli Kalisz byłby siedzibą rodową Piastów, to źródła pisane by o tym wspominały” – mówi dr Michał Kara. Podkreśla jednak, że koncepcja prof. Buko stanowi bardzo ciekawą alternatywę dla hipotezy gieckiej.

Obie koncepcje zdaniem prof. Buko wcale nie muszą być postrzegane jako wykluczające się alternatywy. Kalisz i Giecz mogły należeć do pierwotnej domeny Piastów, obejmującej ziemie nad Prosną i południową część ziemi gnieźnieńskiej. „Grody te stworzyły układ dwubiegunowy, który po zajęciu przez Piastów północnej części ziemi gnieźnieńskiej oraz zachodniej Wielkopolski został zastąpiony nowym układem Gniezno-Poznań. Kalisz znalazł się wówczas na peryferiach tworzonego państwa i w efekcie jego ranga polityczna oraz ideologiczna zmalała jeszcze przed panowaniem Mieszka” – mówi prof. Buko.

Archeolodzy również w Poznaniu odkryli ślady wczesnego osadnictwa. Dotąd powszechny był pogląd, że tamtejszy gród założyli dopiero Piastowie w X w. Daty dendrochronologiczne wskazały jednak, że na Ostrowie Tumskim istnieją pozostałości drewnianych domostw z końca IX wieku. „Wygląda na to, że mogły być otoczone jakimś systemem obronnym, chroniącym również przed powodziami” – informuje archeolog prof. Hanna Kóčka-Krenz z UAM w Poznaniu. Podkreśla jednak, że konieczne są dalsze badania i jest daleka od wysuwania Poznania jako kandydata na pierwotną siedzibę przodków Mieszka. „Piastowie pochodzili z jednego z grodów w centralnej Wielkopolsce, ale ja bym się nie odważyła wskazać z którego. Nie mamy żadnych możliwości ustalenia tej siedziby” – mówi prof. Kóčka-Krenz.

Pierwszą stolicą Polski było?

Z problematyką rodowej siedziby Piastów wiąże się pytanie o pierwszą stolicę Polski. Przez dziesiątki lat historycy spierali się o to, czy tytuł ten należy się Poznaniowi, czy Gnieznu. Na wyjątkowe znaczenie Gniezna wskazywał już Gall Anonim. To właśnie w tym grodzie za panowania Bolesława Chrobrego ulokowano arcybiskupstwo, złożono szczątki św. Wojciecha i goszczono cesarza Ottona III. Na Gniezno wskazuje także nazwa civitas Schinesghe użyta w „Dagome iudex”, choć w tym przypadku można mieć pewne wątpliwości. Poznań walczy o prymat dużo większym rozmachem inwestycji w grodzie, ulokowaniem tu siedziby pierwszego biskupa, Jordana, a także domniemanymi pochówkami Mieszka I i Bolesława Chrobrego w miejscowej katedrze.

Obecnie jednak badacze skłaniają się ku tezie, że w przypadku pierwszych Piastów nie można mówić o jednej stolicy. Władca przemieszczał się z miejsca na miejsce, odwiedzając wszystkie części państwa. Było ku temu kilka ważnych powodów. Do najważniejszych należały słaba komunikacja, która zmuszała władcę do osobistego nadzoru nad wszystkimi regionami, oraz ograniczone możliwości wyżywienia świty i drużyny księcia przez jeden gród.

Stolica była tam, gdzie przebywał książę. Taka sama sytuacja panowała wówczas w większości krajów Europy. W X wieku notorycznymi „włóczęgami” byli na przykład władcy Niemiec, Francji, Anglii, Norwegii, czy Węgier. Według prof. Strzelczyka, nawet Władysław Jagiełło, wiele wieków później, rządził, nie zagrzewając nigdzie miejsca na dłużej.

Polan nie było?

Piastowie mieli rozpocząć swoją karierę jako władcy Polan, plemienia zamieszkującego tereny nad Wartą. Istnienie tego plemienia nie budziło wątpliwości, chociaż jego nazwa ani razu nie pojawia się w źródłach sprzed panowania Bolesława Chrobrego. Historycy zazwyczaj tłumaczyli ten fakt oddaleniem Wielkopolski od terenów, gdzie rozwijało się piśmiennictwo, albo tym, że Polanie początkowo byli niewielkim ludem, który nie zyskał jeszcze większego znaczenia.

Badacze podejmowali próby znalezienia śladów Polan w dawnych źródłach. Tzw. Geograf Bawarski wspomina około 845 r. o ludzie Glopeani, który miał mieć aż 400 civitates (nie jest jasne, co autor dokumentu rozumiał przez ten termin; najczęściej historycy tłumaczą go jako grody, choć mogło chodzić o coś innego). Polscy historycy dawno temu uznali ten lud za Goplan i przypisali mu siedziby nad Jeziorem Gopło. Pojawiały się nawet hipotezy o walkach Polan z Goplanami, czego śladem miała być opowieść o Popielu, który w końcu zginął w wieży nad Jeziorem Gopło. Problem w tym, że według Galla Anonima Popiel zginął w Gnieźnie. Miejsce jego śmierci zaczęto lokować nad Gopłem dopiero w XIV wieku.

Geograf Bawarski przedstawił Glopean-Goplan jako ogromny lud. Wiele plemion wyliczonych w dokumencie miało czasem dużo mniej niż 100 civitates. Tymczasem, poza wspomnianym dokumentem, nikt o nich nie wspomina. Czyżby tak wielki lud zniknął bez śladu? W oparciu o te wątpliwości powstała więc hipoteza identyfikująca Glopeani z Polanami.

Takie działanie przypomina wspomniane wcześniej „poruszanie się po omacku”. Istnieją wątpliwości, czy w ogóle należy przywiązywać uwagę do wzmianki o Glopeani. Geograf Bawarski nie jest bowiem rzetelnym słownikiem geograficznym stworzonym przez doskonale poinformowanych badaczy. Jak wskazywała prof. Zofia Kurnatowska, konkretne informacje zanikają w nim w miarę oddalania się od granic państwa frankijskiego, aż do pojawienia się nazw zupełnie zagadkowych, wśród których są właśnie Glopeani. Jeszcze dalej idzie w swojej krytyce prof. Przemysław Urbańczyk, który w książce „Trudne początki Polski” kończy swoje rozważania na temat „Geografa” stwierdzeniem: „Analizowany dokument mógł więc być typowym produktem >>służb specjalnych<<, którym zlecono przygotowanie konkretnego raportu, ale nie chciały się one przyznać do swojej niewiedzy.”

Książę Polski, czyli skąd wzięła się nazwa polska?

Dotąd najmocniejszym dowodem istnienia Polan, którzy zdaniem większości badaczy mieli dać nazwę naszemu państwu, jest moneta Bolesława Chrobrego z napisem Princes Polonie, wybita najprawdopodobniej kilka lat po roku 1000. Jednak nawet ten numizmat spotkał się z krytyką. Co więcej, zdaniem prof. Przemysława Urbańczyka, zabytek ten sugeruje, że… Polan nigdy nie było.

Cała sprawa wywodzi się z hipotezy wysuniętej kilka lat temu przez niemieckiego historyka Johannesa Frieda, który twierdził, że nazwę Polonia naszemu krajowi nadał cesarz Otto III podczas wizyty w Gnieźnie. Weryfikując tę tezę, prof. Urbańczyk stworzył chronologiczną listę pierwszych wzmianek o nazwie Polonia lub podobnych w źródłach. Choć teza niemieckiego badacza nie znalazła potwierdzenia, okazało się, że wzmianki o Polonii układają się w ciąg prowadzący z Polski do Rzymu!

Najstarszym źródłem używającym tej nazwy jest „Żywot św. Wojciecha” spisany w Rzymie przez Jana Kanapariusza w latach 999-1001. Autor określa Bolesława Chrobrego mianem Palaniorum dux. Według prof. Urbańczyka, Kanapariusz zrobił to, by odróżnić Chrobrego od jego czeskiego imiennika z tego samego okresu. Do tego momentu zachodni autorzy, wspominając Chrobrego, najczęściej pisali po prostu o księciu słowiańskim. Nazwa wywodząca się od pola miała być zasugerowana Kanapariuszowi przez towarzysza św. Wojciecha, Bogusza-Benedykta, który najprawdopodobniej urodził się w państwie Piastów.

Kolejne wzmianki użytej przez Kanapariusza (lub podobnej) nazwy układają się chronologicznie w trasę wiodącą z Rzymu, przez Niemcy, do Polski. Zdaniem prof. Urbańczyka, nowa nazwa wędrowała ustnie, ponieważ w każdym miejscu zanotowano ją nieco inaczej (np. Polonia w Reichenau w 1001 r., Polonia w Kwedlinburgu i Polenia w Merseburgu w 1002 r., Poliani w Hildesheim w 1003 r.). Ostatecznie nazwa dotarła do Polski, gdzie Chrobry wybija wspomnianą monetę z napisem Princes Polonie.

Tym samym, zdaniem prof. Urbańczyka, Bolesław Chrobry sam dostarczył dowodu na to, że Polan nigdy nie było. Gdyby bowiem był ich księciem, nazwa brzmiałaby Polania. Prof. Urbańczyk wskazuje również, że nazwa Polani, a więc najbliższa Polanom, pojawia się w polskich kronikach dopiero w XIII wieku.

Zdaniem prof. Urbańczyka, początków Polski nie należy więc upatrywać w związku plemiennym Polan, ale w wodzostwie Piastów. Przyjęcie tej tezy oznacza, że Polska i naród polski powstały w wyniku prywatnej inicjatywy jednego rodu. Nie jest to pogląd odosobniony. Podobnie uważa archeolog prof. Władysław Duczko z Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Jego zdaniem, rodzące się w Wielkopolsce państwo było prywatną własnością klanu. Trzy lata temu w wywiadzie dla magazynu „Sprawy Nauki” nazwał Polan tworem historyków.

Nie mamy tu jednak do czynienia ze sporem na linii archeolodzy – historycy.

„Wczesne państwa nie wyrastały z plemion, one je pożerały” – tłumaczy historyk dr hab. Zbigniew Pleszczyński z Zakładu Historii Powszechnej Średniowiecznej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. „To widać wszędzie tam, gdzie zachowały się jakieś informacje o tworzeniu władzy. Jakaś grupa, czasami nawet jeden człowiek, zbierał wokół siebie gotowych na wszystko ludzi, awanturników z różnych ludów, i tworzył coś na kształt organizacji mafijnej, którą nazywano drużyną. Następnie ów wódz, za pomocą swoich druhów, niszczył strukturę władzy w plemionach, które zdołał podbić. Jednocześnie jednak tego rodzaju organizacja chroniła poddanych przed rabunkiem ze strony innych, podobnych grup. W celu wzmocnienia więzi między władzą a ludem kreowano mit o wspólnym pochodzeniu, tworzono nowe plemię, wczesny naród”.

Podobnie, choć z innym rozłożeniem akcentów, do zagadnienia podchodzi dr Michał Kara. „Żeby państwo (monarchia) mogło zaistnieć politycznie i przestrzennie, musi funkcjonować jakaś wspólnota zdolna do przyjęcia ustroju władczego, chyba że ustrój ów jest instalowany siłą, za pomocą podboju. Nie ulega jednak wątpliwości, że istotną, a nawet kluczową rolę w genezie państwa Piastów odgrywał rodzimy, charyzmatyczny ród o strukturze wodzowskiej” – twierdzi archeolog. W jego ocenie wspólnota Polan mogła uformować się nie jako struktura plemienna, ale jako skoncentrowana wokół Piastów organizacja polityczna o charakterze wczesnopaństwowym. Jej powstanie było zaś rezultatem procesów społeczno-kulturowo-politycznych, które zachodziły w granicach ziemi gnieźnieńskiej w X wieku, a zwłaszcza w drugiej połowie tego stulecia.

– „Nie odstępowałbym całkowicie od obecności Polan – w sensie wspólnoty terytorialnej zamieszkującej tereny rdzennej Wielkopolski. Nie mamy jednoznacznych argumentów, by już teraz przesądzać sprawę” – uważa prof. Buko. Dodaje, że społeczność, która tworzyła zręby państwa polskiego mogła po prostu nosić inną nazwę i dlatego Polanie pojawiają się w źródłach późno.

Budowniczy państwa Piastów

„Nie odstępowałbym całkowicie od obecności Polan – w sensie wspólnoty terytorialnej zamieszkującej tereny rdzennej Wielkopolski. Nie mamy jednoznacznych argumentów, by już teraz przesądzać sprawę” – uważa prof. Andrzej Buko. Dodaje, że społeczność, która tworzyła zręby państwa polskiego, mogła po prostu nosić inną nazwę, i dlatego Polanie pojawiają się w źródłach dopiero późno.

„Materialne ślady pojawienia się najstarszego organizmu państwowego – patrymonialnej domeny piastowskiej – można datować na pierwszą połowę X wieku. Proces państwowotwórczy musiał jednak zacząć się trochę wcześniej, pod koniec IX stulecia” – mówi dr Michał Kara. „Wprawdzie trwa dyskusja, czy uformowana w X wieku domena Piastów to już organizm państwowy, ale nie ulega wątpliwości, że w tym czasie system władczy musiał już istnieć na obszarze ziemi gnieźnieńskiej. Widzimy to w planowanym układzie tamtejszych grodów, przesiedleniach ludności i tworzeniu nowego zaplecza osadniczego warowni. Od połowy X wieku następuje zaś wielokierunkowe rozszerzanie domeny Piastów, które odbywa się drogą podbojów, ale także politycznych działań” – dodaje dr Michał Kara.

Podobną chronologię proponuje prof. Andrzej Buko. „W drugiej połowie IX wieku mamy do czynienia z organizowaniem pierwszych ośrodków domeny piastowskiej, takich jak Giecz i Kalisz. Pierwsze 20-lecie X wieku to początek ekspansji na pozostałą część ziemi gnieźnieńskiej i zachodnią Wielkopolskę” – mówi. Ślady podbojów są bardzo wyraźne, na przykład w rejonie górnego i środkowego Nadobrza oraz w wybranych enklawach Polski Centralnej – spalone grody z porzuconym dobytkiem i elementami uzbrojenia, w tym grotami strzał.

Łącznie z około 90 wielkopolskich grodów do czasu Mieszka zachowało się tylko kilkanaście. Jednak, jak podkreśla dr Michał Kara, należy ostrożnie podchodzić do interpretacji, że każdy spalony gród padł ofiarą działań militarnych. Mogły być porzucane także z innych powodów, a palono je, by nie pozostawiać niepotrzebnych już, niezasiedlonych fortyfikacji.

Są też obszary, gdzie Piastowie najwyraźniej rozciągnęli swoją władzę w bardziej pokojowy sposób. Na Kujawach, Pałukach, we wschodniej części obecnej ziemi lubuskiej i na ziemi kaliskiej nie ma wyraźniejszych śladów działań militarnych. „Wygląda na to, że te strefy Piastowie próbowali wciągnąć w orbitę swojej polityki innymi metodami, na przykład w drodze układów czy machinacji politycznych, a także za pomocą mariaży” – uważa dr Kara. Jak widać, badacze różnią się co do momentu wejścia Kalisza i okolic w skład państwa Piastów, ale generalna wizja wydarzeń jest podobna.

Od końca pierwszej połowy X wieku Piastowie budują nowe grody, które lokują głównie w dwóch skupiskach – gnieźnieńskim i kaliskim. Jedną z najważniejszych inwestycji była budowa grodu w Gnieźnie. W ten sposób, jak pisała prof. Zofia Kurnatowska, Piastowie uczynili dawne miejsce kultowe ośrodkiem mitycznym nowej wspólnoty.

Datowania dendrochronologiczne wskazują, że te rozległe inwestycje były prawdopodobnie dziełem ojca Mieszka, czyli Gallowego Siemomysła. Ten wielki budowniczy fundamentów Polski okazał się jednak strasznym pechowcem. Nie miał swojego Ibrahima ibn Jakuba i najpewniej na zawsze pozostanie jedynie władcą legendarnym.

Komentarz redakcji Archeologii Żywej

Choć od publikacji tego artykułu minęło 10 lat, a datowanie różnych obiektów zostało zawężone lub zmienione, ogólny zarys tego, jak powstało państwo pierwszych Piastów, pozostaje zgodny z aktualnym stanem wiedzy. Niektóre szczegóły są już nieaktualne, a odkrycia wpływają na zmiany w liczbie zwolenników poszczególnych koncepcji wspomnianych w tekście. Jednak najbardziej wątpliwe kwestie nadal stanowią temat gorących dyskusji. Wszystkim zainteresowanym tematem, którzy chcieliby zapoznać się z najbardziej aktualnym stanem wiedzy, polecamy poniższe pozycje książkowe oraz cykl filmów dokumentalnych „Tajemnice Początków Polski“ dostępnych na YouTubie i TVP VOD.

Wybrana literatura

• ANTOWSKA O., PRZYBYŁ M., BARTKOWIAK Z., BUKOWSKA A., DĘBSKI A., DOBOSZ J., KÓČKA-KRENZ H., PRZYBYŁ M. 2016. Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa, Poznań.
• BUKO A. 2011. Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej: odkrycia, hipotezy, interpretacje, Warszawa.
• BUKO A. 2016. Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa.
• BUKO A. 2021. Świt państwa polskiego, Warszawa.
• HILCZER-KURNATOWSKA Z., WYRWA A.M. 2016. Ostrów Lednicki – rezydencjonalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, Warszawa.
• KARA M. 2009. Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne. Poznań.
• KARA M., KRYSZTOFIAK T., WYRWA A.M. 2016. Gród piastowski w Gieczu: geneza, funkcja, kontekst, Poznań.
• KURNATOWSKA Z. 2002. Początki Polski, Poznań.
• KURNATOWSKA Z., KARA M. 2010. Wczesnopiastowskie Regnum: jak powstało i jaki miało charakter? Próba spojrzenia od strony źródeł archeologicznych, „Slavia Antiqua” 51, s. 23–96.
• LABUDA G. 2003. Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna antologia tekstów źródłowych, Poznań.
• STRZELCZYK J. 1987, Od Prasłowian do Polaków, Kraków.
• TRZECIECKI M., URBAŃCZYK P. (red.) 2016, The past societies: Polish lands from the first evidence of human presence to the early Middle Ages, t.5: 500 AD-1000 AD, Warszawa.
• URBAŃCZYK P. 2008. Trudne początki Polski, Wrocław.
• URBAŃCZYK P. 2015. Zanim Polska została Polską, Toruń.

---